Δ. Σιμόπουλος: Το καλοκαιρινό τρίγωνο



του κ. Διονύση Π. Σιμόπουλου, Επίτιμου Διευθυντή Ευγενιδείου Πλανηταρίου

Στη διάρκεια των καλοκαιρινών μας διακοπών το μεγάλο «Καλοκαιρινό Τρίγωνο» αποτελεί την απαραίτητη συντροφιά μας, αφού τα τρία λαμπερά άστρα που το σχηματίζουν είναι τόσο εύκολα αναγνωρίσιμα όσο και η Μεγάλη Άρκτος στον βόρειο ουρανό κι ο Ωρίωνας τον χειμώνα.
Είναι άλλωστε πάρα πολύ δύσκολο για οποιονδήποτε που στρέφει το βλέμμα του στον καλοκαιρινό ουρανό να μην εντοπίσει αμέσως τα τρία λαμπερά άστρα που ανήκουν σε διαφορετικούς αστερισμούς και καλύπτουν την κεντρική περιοχή της έναστρης νύχτας.
Το πρώτο άστρο του τριγώνου στον αστερισμό του Κύκνου βρίσκουμε τον Ντένεμπ (άλφα Κύκνου) που σημαδεύει την ουρά του, ενώ τα πιο αμυδρά του άστρα σχηματίζουν τα απλωμένα του φτερά και τον μακρόστενο λαιμό του σε μία μορφή που μοιάζει με σταυρό και γι’ αυτό ονομάζεται σήμερα και Βόρειος Σταυρός. Πιο ‘κει ο μικρότερος αστερισμός της Λύρας χαρακτηρίζεται από το λαμπρό άστρο Βέγα (άλφα Λύρας), που αποτελεί το δεύτερο άστρο του τριγώνου και περιβάλλεται από έναν δίσκο υλικών που μάλλον πρόκειται για τα πρώτα στάδια της δημιουργίας ενός νέου πλανητικού συστήματος. Το τρίτο λαμπρό άστρο του τριγώνου βρίσκεται στον αστερισμό του Αετού και ονομάζεται Αλταΐρ (άλφα Αετού), η περιστροφή του οποίου είναι τόσο γρήγορη ώστε έχει σχήμα αυγού.
Ο αστερισμός του Αετού αποτελείται από 120 περίπου ορατά στο γυμνό μάτι άστρα ενώ με το τηλεσκόπιο μπορούμε επίσης να διακρίνουμε αρκετά πλανητικά νεφελώματα και αστρικά σμήνη. Γνωστός από την αρχαιότητα ως Αετός, Πτηνό ή Γύπας ο αστερισμός αυτός ονομάστηκε προς τιμή του βασιλιά των πουλιών και είναι περισσότερο συνδεδεμένος με τον Δία, γι’ αυτό και ονομάζονταν «Διός Όρνις». Οι Άραβες του έδωσαν το όνομα «Αλ Νασρ Αλ Ταΐρ» που σημαίνει «Ιπτάμενος Αετός» και απ’ αυτό το όνομα προέρχεται σήμερα το όνομα του «Αλταΐρ», του λαμπρότερου άστρου του που είναι επίσης και το 12ο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό.
Ο αστερισμός του Αετού έχει αρκετά μεγάλη έκταση και χωρίζεται στα δύο από τον ουράνιο ισημερινό. Στις αρχικές αναπαραστάσεις περιλαμβάνονταν σ’ αυτόν και ο Γανυμήδης, ο όμορφος νεαρός έφηβος της Τροίας που ο Δίας ανέβασε στον Όλυμπο για να γεμίζει τα κύπελλα των αθανάτων. Αργότερα όμως με διάταγμα του αυτοκράτορα Αδριανού ο Γανυμήδης χάθηκε από τις φτερούγες του Αετού και στη θέση του μπήκε ο προστατευόμενος του αυτοκράτορα, ο Αντίνοος. Ακόμη και ο Κλαύδιος Πτολεμαίος περιγράφοντας τους «περί τον Αετόν αστέρας» προσθέτει «εφ ων ο Αντίνοος».
Ο «τανύπτερος» αετός πάντως ήταν ο πιο αγαπημένος οιωνός του Δία και σύμβολο δύναμης για όλους τους λαούς. Η λαϊκή δοξασία ζυμωμένη με την ανατολίτικη δεισιδαιμονία του έδωσε μυστηριακές δυνάμεις: «Όποιον ισκιώσει ο σταυραϊτός, αυτός θα βασιλέψει». Ο Κωστής Παλαμάς, μάλιστα, στην «Φλογέρα του Βασιλιά» ζωντανεύει το μεσαιωνικό παραμύθι για τον γενάρχη της Μακεδονικής δυναστείας:

« Νάτος! Αϊτός κυνηγητής, αϊτός καμαρομύτης,
Με τα τετράπλευρα φτερά, τα κλαδωμένα πόδια …
…. Κι εφτά φορές το κυνηγάν κι εφτά φορές γυρίζει
Πάνω από τον ύπνο του παιδιού ν’ απλώσει τα φτερούγια.»

Δίπλα ακριβώς βρίσκουμε τον αστερισμό της Λύρας, και το πέμπτο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό, τον Βέγα (άλφα Λύρας) που λάμπει «σαν δάκρυ της αιωνιότητας» ανάμεσα στα «λιγόφεγγα άστρα» του οργάνου που κατόρθωσε να λυγίσει την σκληρή καρδιά του Πλούτωνα και να ξαναφέρει από τον Άδη την Ευρυδίκη. Μια άλλη όμως παράδοση μας λεει ότι η Λύρα δεν ανήκει στον Ορφέα αλλά στον κιθαρωδό Αρίωνα. Είτε έτσι όμως είτε αλλιώς ο Βέγας παραμένει ασύγκριτα λαμπερός καθ’ όλη τη διάρκεια του καλοκαιριού αφού λάμπει με θερμοκρασία 10.000 βαθμών Κελσίου σε απόσταση 26 ετών φωτός από τη Γη μας. Σε 12.800 χρόνια μάλιστα ο Βέγας θα γίνει ο Πολικός του ουρανού μας λόγω της μεταπτωτικής κίνησης του άξονα της Γης.
Δίπλα στον Βέγα, βρίσκεται το Μ-57, το γνωστό δακτυλιοειδές νεφέλωμα της Λύρας, ένα κέλυφος αερίων που εκτοξεύτηκε στις επιθανάτιες στιγμές ενός άστρου πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Εκατοντάδες παρόμοια πλανητικά νεφελώματα υπάρχουν διάσπαρτα σ’ ολόκληρο τον ουρανό εντοπίζοντας τις περιοχές όπου πρόσφατα έχουν πεθάνει άστρα με το μέγεθος περίπου του Ήλιου μας. Τέτοιου είδους άστρα αναγκάζονται να εκσφενδονίσουν τα εξωτερικά τους αέρια στρώματα σε μια απελπισμένη προσπάθεια να χάσουν αρκετή από τη μάζα τους και να σταματήσουν έτσι την καταστροφική μοίρα που τα περιμένει. Τρισεκατομμύρια τόνοι από τη μάζα ενός τέτοιου άστρου εκσφενδονίζονται ολόγυρα σχηματίζοντας ένα διαστελλόμενο κέλυφος αερίων και μετατρέποντάς το σε ένα πλανητικό νεφέλωμα.
Στον αστερισμό του Κύκνου βρίσκονται τα λείψανα μιας άλλης αρχέγονης έκρηξης, το νεφέλωμα του Κύκνου το οποίο δύσκολα διακρίνεται. Με τη βοήθεια όμως του Διαστημικού Τηλεσκοπίου φαίνεται ξεκάθαρα η διαστελλόμενη έκτασή του ανάμεσα στα άστρα του Κύκνου που ανάλαφρος και γαλήνιος έχει απλώσει τις φτερούγες του πάνω στη φωτεινή ζώνη του Γαλαξία μας. Στην αρχαιότητα ο αστερισμός αυτός ονομάζονταν «Όρνις», ενώ ο Ερατοσθένης τον αποκαλούσε «Κύκνο», ονομασία που χρησιμοποίησαν επίσης και οι Ρωμαίοι. Σε ορισμένες περιπτώσεις και λόγω της γειτνίασής του με την Λύρα ονομάζονταν και Ορφέας, αν και η καλύτερη σύνδεσή του με την Ελληνική μυθολογία είναι αυτή που συνδέει τον αστερισμό με τον μεταμορφωμένο Δία.
Σύμφωνα με τον μύθο ο Δίας μεταμορφώθηκε σε Κύκνο και με την εμφάνιση αυτή επισκέφτηκε την βασίλισσα της Σπάρτης Λήδα με την οποία γέννησε τους Διόσκουρους Δίδυμους Κάστορα και Πολυδεύκη καθώς και την ωραία Ελένη που αργότερα έγινε η αφορμή για τον Τρωικό πόλεμο. Άλλοι πάλι πιστεύουν ότι ο Κύκνος είναι ο γιος του Άρη ή ο γιος του Απόλλωνα που αυτοκτόνησε και τοποθετήθηκε στον ουρανό με την μορφή ενός Κύκνου δίπλα στην Λύρα του Απόλλωνα.
Το λαμπρότερο άστρο του, ο Ντένεμπ (άλφα Κύκνου) είναι το 18ο λαμπρότερο άστρο στον ουρανό και σημαδεύει την ουρά του. Ο Ντένεμπ βρίσκεται σε απόσταση 1.600 ετών φωτός από τη Γη, ενώ το κεφάλι του Κύκνου προσδιορίζεται από το άστρο «Αλμπιρέο» (βήτα Κύκνου) ένα διπλό αστρικό σύστημα σε απόσταση 400 ετών φωτός με κύριο συντελεστή έναν γαλάζιο γίγαντα ο οποίος έχει έναν μικρότερο συνοδό. Τα υπόλοιπα λαμπρότερα άστρα του Κύκνου (δ, γ, ε) σχηματίζουν τα απλωμένα του φτερά καθώς μοιάζει να πετάει πάνω στη γαλακτόχρωμη αψίδα που σχηματίζουν τα άστρα του γαλαξιακού επιπέδου. Με γυμνό μάτι μπορεί κανείς να παρατηρήσει 200 σχεδόν άστρα, αν και ο Πτολεμαίος αναφέρει μόνο τα 17 λαμπρότερα.
Το πιο θεαματικό όμως αντικείμενο που μπορεί κανείς να φωτογραφήσει με τηλεσκόπιο είναι η πανέμορφη «Λούπα του Κύκνου», το λείψανο μιας τρομαχτικής αστρικής έκρηξης σουπερνόβα που συνέβη πριν από 50.000 χρόνια σε απόστασή 1.400 ετών φωτός από τη Γη. Τα διάφορα τμήματά του έχουν καταλογραφηθεί με διαφορετικούς αριθμούς στον Νέο Γενικό Κατάλογο μεταξύ των οποίων περιλαμβάνεται στα δυτικά το νεφέλωμα NGC 6960 που μοιάζει με μια «Σκούπα Μάγισσας» (όπως ονομάζεται χαϊδευτικά), ενώ στα ανατολικά βρίσκουμε το νεφέλωμα Δαντέλα (NGC 6992) και τις παραφυάδες του.
Στον ίδιο αστερισμό βρίσκουμε επίσης και την πρώτη αστρική Μαύρη Τρύπα που αναγνωρίστηκε το 1972. Πρόκειται για ένα αντικείμενο που αν και είναι αόρατο υπολογίζεται ότι διαθέτει υλικά δέκα άστρων σαν τον Ήλιο μας. Το αντικείμενο αυτό περιφέρεται και απορροφά υλικά από έναν γειτονικό του γαλάζιο γίγαντα (HD 226868) που έχει υλικά 20 φορές περισσότερα απ’ όσα έχει ο Ήλιος. Τεράστιες ποσότητες ακτίνων Χ εκπέμπονται από την περιοχή του αόρατου συνοδού (Κύκνος Χ-1) που έχει διάμετρο μικρότερη από 300 χιλιόμετρα. Η μόνη εξήγηση που μπορεί να δοθεί στα δεδομένα αυτά είναι ότι πρόκειται για μια Μαύρη Τρύπα, τα λείψανα ενός γιγάντιου άστρου το οποίο στο τέλος της ζωής του κατέρρευσε βαρυτικά με τέτοιον τρόπο ώστε να καταπιεί κυριολεκτικά τον ίδιο του τον εαυτό.
Μια Μαύρη Τρύπα είναι πραγματικά ένα από τα πιο μυστηριώδη ουράνια αντικείμενα, στο εσωτερικό των οποίων οι νόμοι της φυσικής δεν έχουν καμιά υπόσταση. Και όμως η σύγχρονη επιστήμη και η γενική θεωρία της σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν έχουν αποδείξει ήδη την πραγματικότητα της ύπαρξής τους. Γιατί σήμερα γνωρίζουμε ότι το μέλλον κάθε άστρου αποφασίζεται βασικά την ώρα της δημιουργίας του, αφού αυτό που παίζει πρωτεύοντα ρόλο είναι η αρχική του μάζα, αφού από την στιγμή που θα γεννηθεί και μέχρι τον θάνατό του, ένα άστρο παλεύει συνεχώς ενάντια στη δύναμη της βαρύτητας. Πρόκειται όμως για μια πάλη που, αργά ή γρήγορα, είναι καταδικασμένο να χάσει. Έτσι, και ανάλογα με την ποσότητα των υλικών που περιλαμβάνει στο τέλος της ζωής του, ένα άστρο πεθαίνει μ’ έναν από τρεις διαφορετικούς τρόπους.
Άστρα των οποίων ο πυρήνας περιλαμβάνει υλικά μέχρι 1,4 ηλιακές μάζες τελειώνουν τη ζωή τους ως άσπροι νάνοι, ενώ άστρα που κατορθώνουν να συγκρατήσουν στον πυρήνα τους υλικά από 1,4 έως 2,5 ηλιακές μάζες καταρρέουν μετατρεπόμενα σε άστρα νετρονίων ή πάλσαρ. Στην περίπτωση όμως που η μάζα του πυρήνα ενός άστρου ξεπερνάει τις 2,5 ηλιακές μάζες, δεν υπάρχει καμιά δύναμη στη φύση που να μπορεί να αντισταθεί στην ένταση της βαρύτητάς του, με αποτέλεσμα την αστραπιαία κατάρρευση του αστρικού αυτού πυρήνα. Έτσι, και καθώς, η ακτίνα του άστρου «μηδενίζεται», η ύλη του «αφανίζεται» κάτω από το τεράστιο βαρυτικό πεδίο που σχηματίζεται, δημιουργώντας σε τελική ανάλυση μιά “Μαύρη Τρύπα“. Μια Μαύρη Τρύπα δηλαδή είναι το σημείο εκείνο του χωρόχρονου όπου κάποτε υπήρχε ο πυρήνας ενός γιγάντιου άστρου, το οποίο στην τελική φάση της εξέλιξής του έχασε την πάλη του ενάντια στη βαρύτητα, με αποτέλεσμα να καταρρεύσουν τα υλικά του και να συμπιεστούν περισσότερο ακόμη και από τα υλικά ενός άστρου νετρονίων με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας χωροχρονικής παραμόρφωσης τόσο τεράστιας ώστε η βαρυτική του δύναμη να εμποδίζει κι αυτό ακόμη το φως από του να δραπετεύσει.
Μ’ αυτή λοιπόν την έννοια χρησιμοποιείται και ο όρος «μαύρη τρύπα», «τρύπα» γιατί ένα τέτοιο αντικείμενο έλκει σαν «διαστημική ρουφήχτρα» οτιδήποτε συναντήσει στο διάβα του, και «μαύρη» γιατί ούτε και αυτό ακόμη το φως δεν έχει την δυνατότητα να δραπετεύσει από την «επιφάνειά» του για να καταγραφεί από τα μάτια μας ή τα διάφορα άλλα ευαίσθητα όργανα των αστεροσκοπείων μας. Δεν υπάρχει άλλωστε τρόπος ούτε να καταλάβουμε ούτε να εξηγήσουμε τη φυσική κατάσταση της ύλης κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, που χαρακτηρίζουν ένα σημείo «μοναδικότητας» για τη φυσική επιστήμη. Eνα σημείο δηλαδή όπου οι νόμοι της φυσικής παύουν να ισχύουν. Αν μπορούσαμε να συμπιέσουμε την Γη μας στο μέγεθος ενός κερασιού, θα την είχαμε μετατρέψει σε «μαύρη τρύπα». Φυσικά δεν υπάρχει καμιά γνωστή διαδικασία που θα μπορούσε να μετατρέψει τη Γη, ή και τον Ήλιο ακόμη, σε «μαύρη τρύπα». Ο καταρρέων πυρήνας μιας σουπερνόβα, με υλικά πάνω από 2,5 ηλιακές μάζες, είναι ένα από τα ελάχιστα αντικείμενα στο Σύμπαν που μπορούν να δημιουργήσουν κάτι τέτοιο.
[Εάν θέλετε να δείτε ένα χάρτη του ουρανού ειδικά όπως φαίνεται από το μέρος από το οποίο κάνετε την παρατήρηση και για οποιαδήποτε ώρα της νύχτας μπορείτε να βρείτε τους σωστούς χάρτες δωρεάν (και για το κινητό σας) στο link: http://www.skymaponline.net/skymap.aspx Φυσικά μη ξεχάσετε να προσδιορίσετε το location (το μέρος απ’ όπου κάνετε την παρατήρηση).]


Σχόλια

Δημοφιλείς αναρτήσεις