Κιπ Θορν : Ο «χρυσός αιώνας» της αστροφυσικής

του Ηλία Μαγκλίνη

Ο Θεός ευλογεί το Skype. Ή, μάλλον, ο θεός της επιστήμης. Καθώς ο Αμερικανός φυσικός Κιπ Θορν απαντά στην κλήση μου, τον βλέπω να εμφανίζεται μπροστά μου. Στην Ελλάδα είναι πέντε και μισή το απόγευμα, στην Πασαντίνα της Καλιφόρνιας είναι επτά και μισή το πρωί. Αυτό που βλέπω είναι μια οικεία φυσιογνωμία.

Από την εποχή που κυκλοφόρησε στα ελληνικά το δίτομο έργο του «Μαύρες Τρύπες και Στρεβλώσεις του Χρόνου», από τις εκδόσεις Κάτοπτρο (εκπληκτική αφήγηση και ανάλυση που υπερβαίνει τις δυσκολίες της φυσικής και την καθιστά απολαυστική), τη συμμετοχή του στην ταινία «Interstellar» (2014) του Κρίστοφερ Νόλαν και την έκδοση του βιβλίου του «Η Επιστήμη του Interstellar» (που στην Ελλάδα κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροπή) έως, πάνω απ' όλα, τη βράβευσή του με το Νομπέλ Φυσικής το 2017, η χαρακτηριστική φιγούρα του Θορν (γυμνό κρανίο, τραγίσιο, δίχρωμο γένι, ζεστό χαμόγελο αλλά και αποστασιοποιημένο βλέμμα) είναι ιδιαίτερα οικεία, τουλάχιστον σε όσους, όπως ο γράφων, έχουν μια πετριά με την αστροφυσική και την κοσμολογία.

Το εξώφυλλο του βιβλίου «Η επιστήμη του Interstellar» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροπή.

Καθώς μιλάμε, προσπαθώ να παρατηρήσω το γραφείο του νομπελίστα φυσικού, πίσω του: μοιάζει οκταγωνικό (ή κάτι βλέπω λάθος), δείχνει ξύλινο, με μεγάλα παράθυρα σε κάθε γωνία που βλέπουν σε καταπράσινες συστάδες.
Χαρτιά και βιβλία σκόρπια, απ’ όσο μπορώ να δω, και σε ένα σημείο του τοίχου ένα σχέδιο: μοιάζει με την αναπαράσταση είτε μιας μαύρης τρύπας είτε μιας σκουληκότρυπας. Ή η φαντασία μου καλπάζει.

Skype... σκουληκότρυπα
Υπό μία έννοια, το Skype είναι ένα είδος σκουληκότρυπας: θυμάμαι ότι στο βιβλίο του «Μαύρες Τρύπες και Στρεβλώσεις του Χρόνου» έγραφε πως αν μπορούσαμε να δούμε μια σκουληκότρυπα, θα βλέπαμε μια σφαίρα που στη μία της πλευρά θα φαινόταν ο χώρος στον οποίο καταλήγει η τρύπα δίχως να μεσολαβεί κανένα μεσοδιάστημα στο μεταξύ. Αν δηλαδή, το Skype ήταν μια τέτοια στρέβλωση στον χώρο, θα μπορούσα να περάσω μονομιάς στην Πασαντίνα ή εκείνος στην Αθήνα. Αλλά η τεχνολογία έχει τα όριά της ακόμα. Οπότε απλώς μιλάμε, όχι χωρίς κάποια δυσκολία («παγώματα» στην εικόνα και στον ήχο κάθε τόσο), με τον Θορν να μιλά αργά, με τη βραχνή φωνή του. Στα εβδομήντα εννιά του πλέον, δείχνει ακμαίος και δυναμικός και ίσως κάπου κάπου να μπορείς να διακρίνεις τα κατάλοιπα του «παιδιού των λουλουδιών» που υπήρξε εν μέρει κάποτε. Παλαιοί φοιτητές του στο περιώνυμο CalTech (σήμερα κατέχει εκεί την έδρα Θεωρητικής Φυσικής Ρίτσαρντ Φέινμαν), έχουν να λένε πως ερχόταν στο μάθημα με ποδήλατο, φορώντας σανδάλια.
Ποια ήταν, όμως, η αφορμή για να μιλήσω μαζί του (δεύτερη φορά, μετά μια τηλεφωνική μας επικοινωνία το 2015); Διότι ο νομπελίστας φυσικός έρχεται στην Αθήνα, προσκεκλημένος της Διεθνούς Αστρονομικής Ενωσης, της Ελληνικής Εταιρείας Σχετικότητας, Βαρύτητας και Κοσμολογίας, του Ιδρύματος Ευγενίδου και των Εκδόσεων

Ροπή. Αυτή την Πέμπτη, 23 Μαΐου θα μιλήσει στο Ευγενίδειο, ενώ την επόμενη ημέρα αναμένεται να αναγορευθεί σε επίτιμο διδάκτορα του Τμήματος Φυσικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Η επίσκεψή του πραγματοποιείται με την ευκαιρία και της δεύτερης έκδοσης του βιβλίου του «Η Επιστήμη του Interstellar» από τις εκδόσεις Ροπή.

Η μαύρη τρύπα στο κέντρο του γαλαξία Μ87. Αυτή είναι η πρώτη πραγματική εικόνα μαύρης τρύπας και δόθηκε στη δημοσιότητα στις 10 Απριλίου από την ομάδα Event Horizon Telescope.

Θυμίζω ότι ο Θορν (Kip S. Thorne, γενν. το 1940) υπήρξε μαθητής του μεγάλου φυσικού Τζον Αρτσιμπαλντ Ουίλερ, ο οποίος επινόησε (χάρη σε έναν φοιτητή του) τον «όρο μαύρη τρύπα». Το ερευνητικό έργο του Θορν εστιάζεται στη βαρυτική φυσική και στην αστροφυσική, με έμφαση στις μαύρες τρύπες και στα πολυσυζητημένα βαρυτικά κύματα –αυτά που εντοπίστηκαν στις 14 Σεπτεμβρίου του 2015. Τη θεωρητική ύπαρξή τους είχε προβλέψει ο Αϊνστάιν με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας το 1915, όμως χρειάστηκε να περάσει ένας ολόκληρος αιώνας για να επιβεβαιωθεί πειραματικά η ύπαρξή τους. Στις 11 Φεβρουαρίου 2016, οι ομάδες συνεργασιών LIGO και Virgo ανακοίνωσαν και επίσημα ότι έκαναν την πρώτη παρατήρηση των βαρυτικών κυμάτων, που προέρχονταν από ένα ζευγάρι μαύρων τρυπών οι οποίες συγχωνεύονταν. Ο Θορν ήταν βασικό στέλεχος της ομάδας LIGO και πήρε το Νομπέλ Φυσικής μαζί με τους συνεργάτες του Ράινερ Βάις και Μπάρι Μπάρις.

Δεν άντεξα να μην του θέσω, ως σημείο εκκίνησης, την ακόλουθη ερώτηση: ότι η συνομιλία μας αυτή πραγματοποιούνταν ένα περίπου μήνα μετά την πρώτη στην Ιστορία πραγματική εικόνα μαύρης τρύπας που έδωσε στη δημοσιότητα η επιστημονική ομάδα Event Horizon Telescope. «Πολύ την ευχαριστήθηκα», αποκρίνεται ο Θορν, «και την περίμενα χρόνια τώρα. Επιβεβαίωσε σε μεγάλο βαθμό όλα όσα είχαμε θεωρητικά προβλέψει δεκαετίες τώρα, το πιο εκπληκτικό, όμως, είναι ότι αυτή είναι η αρχή μιας σειράς τέτοιων παρατηρήσεων. Ηδη, είδαμε πώς μια μαύρη τρύπα αλληλοεπιδρά με το περιβάλλον γύρω της. Ας πούμε, διαπιστώσαμε ότι τα αέρια που την περιβάλλουν, εκτινάσσονται από αυτήν λόγω της περιστροφικής της δύναμης. Αυτό είναι μια λεπτομέρεια που δεν συζητήθηκε αρκετά από τα μίντια, ίσως διότι ήταν κάπως κρυμμένη μέσα στην τεχνική αναφορά της εκπληκτικής ομάδας επιστημόνων που παρουσίασαν την εικόνα. Αυτό που περιμένω τώρα είναι την εικόνα της μαύρης τρύπας στο κέντρο του γαλαξία μας. Το βέβαιο είναι ότι έχουμε εδώ και καιρό μπει στον “χρυσό αιώνα” της αστροφυσικής. Ξεκίνησε δεκαετίες πριν, με τον εντοπισμό (σ.σ. το 1965) της Μικροκυματικής Ακτινοβολίας Υποβάθρου (σ.σ. ίχνος, ή υπόλειμμα της ακτινοβολίας που εξέπεμπε το νεογέννητο σύμπαν μετά τη Μεγάλη Εκρηξη)».

Δεν μπορούσα να μην του ζητήσω να συγκρίνει την εικόνα της μαύρης τρύπας του Γαλαξία Μ87 με τον «Γαργαντούα» του «Interstellar», που υποτίθεται ότι ήταν ό,τι πιο κοντινό και ρεαλιστικό ως προς την απεικόνιση μιας μαύρης τρύπας χάρη στις εξισώσεις του Θορν. Του είπα ότι μοιάζουν αρκετά. «Ναι», απαντά, «αλλά ο “Γαργαντούας” παρουσιάζει μια δέσμη ακτινοβολίας να διασχίζει τον ορίζοντα γεγονότων. Η όψη του θυμίζει κάπως τον πλανήτη Κρόνο, με τους δακτύλιους. Στον Μ87 δεν έχουμε κάτι τέτοιο, διότι εκεί είναι πιο πυκνά τα αέρια που περιβάλλουν τη μαύρη τρύπα».

Νέα ταινία στα σκαριά
Ο Θορν είναι επιστήμονας αλλά έχει και καλλιτεχνικές ανησυχίες. Το «Interstellar» θεμελιώθηκε πάνω σε μια ιδέα που είχε ο ίδιος με τη συνεργάτιδά του Λίντα Ομπστ. Οπως μου είχε πει τηλεφωνικά το 2015, μαζί της, αλλά και με τον Στίβεν Χόκινγκ, είχαν επεξεργαστεί μια νέα ιδέα για ταινία, η οποία βρίσκεται τώρα στη φάση της ανάπτυξής της. Το σενάριο έχει γραφεί, μου είπε τώρα μέσω Skype, μένει να βρεθεί και σκηνοθέτης. Τον πιέζω να μου πει διάφορα· δεν μπορεί. «Το μόνο που μου επιτρέπεται να πω σε αυτή τη φάση είναι πως ο σεναριογράφος είναι εξαιρετικός και ότι θα είναι ταινία επιστημονικής φαντασίας αλλά με άφθονη “σκληρή” επιστήμη μέσα.

Καλλιτεχνική απεικόνιση μαύρης τρύπας, όπως εμφανίζεται στην κινηματογραφική ταινία «Interstellar» (2014). Βασίστηκε σε εξισώσεις του Κιπ Θορν.

Φυσικά, όπως γίνεται συχνά, μπορεί και να μη φτάσει ποτέ στη φάση των γυρισμάτων», καταλήγει γελώντας.

Τον ρωτάω αν ποτέ στοχάζεται πάνω σε όσα ερευνά, αν προσεγγίζει το σύμπαν με έναν, ας πούμε, πιο φιλοσοφικό τρόπο. «Δεν βλέπω τον εαυτό μου ως φιλόσοφο», λέει ύστερα από κάποια περίσκεψη. «Αλλά με γεμίζει ικανοποίηση το γεγονός ότι το σύμπαν αποδεικνύεται ότι είναι λίγο πολύ αυτό που προβλέψαμε. Το πιο σημαντικό είναι ότι τα τελευταία πενήντα χρόνια επικεντρώθηκα με όλες μου τις δυνάμεις σε ένα πεδίο που τώρα πια ανοίγει διάπλατα όλο και πιο πολύ. Αναλογιστείτε ότι έως τη δεκαετία του ’60, όταν ξεκινούσα, η επιστημονική κοινότητα αρνιόταν να δεχθεί την ύπαρξη των μαύρων τρυπών. Ακόμα και ο δάσκαλός μου, ο Ουίλερ, ήταν αρνητικός ώς ένα σημείο. Αυτό είναι το πιο φιλοσοφικό που μπορώ να σας πω τώρα: ότι ο άνθρωπος έχει φτάσει σε μια βαθύτερη κατανόηση του σύμπαντος συγκριτικά με το παρελθόν. Το ότι μπορούμε σιγά σιγά να κατανοήσουμε τι έγινε τις πρώτες στιγμές του σύμπαντος. Πιστεύω ότι θα ανακαλύψουμε πολλά σε αυτόν τον τομέα μέσα στα επόμενα δέκα με δώδεκα χρόνια».

Ο βραβευμένος με Νομπέλ Φυσικής το 2017 Κιπ Θορν έρχεται την Πέμπτη 23 Μαΐου, και ώρα 7 μ.μ., στο Ιδρυμα Ευγενίδου στην Αθήνα. Η διάλεξη του κορυφαίου επιστήμονα έχει τίτλο: «Εξερευνώντας το Σύμπαν με τα Βαρυτικά Κύματα: Από τη Μεγάλη Εκρηξη στις Μαύρες Τρύπες». Τον Κιπ Θορν θα προλογίσει ο μαθητής του και επίκουρος καθηγητής του ΕΚΠΑ Θεοχάρης Αποστολάτος.

Πηγή: Καθημερινή