Στέφανος Τραχανάς: «Έρχονται μέρες αβεβαιότητας αλλά και μεγάλης επιστήμης»

Ο Στέφανος Τραχανάς θεωρείται ο κορυφαίος Έλληνας κβαντικός φυσικός. Διδάσκει, μεταξύ άλλων, κβαντική φυσική και διαφορικές εξισώσεις στο τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης από το 1983 έως σήμερα.
Είναι συγγραφέας εννέα πανεπιστημιακών συγγραμμάτων που σχετίζονται με τα παραπάνω πεδία καθώς και ενός βιβλίου για το ευρύτερο κοινό με τίτλο «Το φάντασμα της όπερας: Η επιστήμη στον πολιτισμό μας».
Το 2003 ανακηρύχτηκε επίτιμος διδάκτορας του Πανεπιστημίου Κρήτης, ενώ το 2012 του απονεμήθηκε το Εθνικό Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας. Επίσης, για το σύνολο της προσφοράς του τιμήθηκε το 2015 με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικα της Ελληνικής Δημοκρατίας.
Ως ιδρυτικό μέλος και διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης μέχρι το 2013 είχε τη βασική ευθύνη για τη δημιουργία του πρώτου πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου της χώρας.
Τα τελευταία χρόνια το όνειρό του είναι η διαδικτυακή εκπαίδευση και το νέο είδος εκπαιδευτικού υλικού που θα χρειαστεί για να τη στηρίξει. Πιστεύει ότι η χώρα δεν μπορεί να μείνει έξω από τις επαναστατικές αλλαγές που συντελούνται αλλού σε αυτό το θέμα και γι’ αυτόν το σκοπό πήρε την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Mathesis, το οποίο έχει αποκλειστικό σκοπό τη δημιουργία και δωρεάν προσφορά στους φοιτητές, στους επαγγελματίες επιστήμονες και στο ευρύτερο κοινό διαδικτυακών μαθημάτων στο επίπεδο των καλύτερων διεθνών προτύπων.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο κ. Τραχανάς μιλά για τη φυσική, τα διαδικτυακά μαθήματά του, τα οποία αποτελούν μια καλή εισαγωγή στην κατανόηση των βασικών ιδεών της κατεξοχήν θεωρίας που κυβερνά τον κόσμο μας, την εποχή μας, τον εγκλεισμό, τα προβλήματα της παιδείας αλλά και τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.

— Πώς θα χαρακτηρίζατε την εποχή μας και γιατί;

Ως την εποχή της αβεβαιότητας. Όλες οι παραδοχές πάνω στις οποίες βασίστηκε ο μεταπολεμικός κόσμος και οι ατομικές μας ζωές αποδείχτηκαν εύθραυστες. Ύστερα από μερικές δεκαετίες αδιατάρακτης ειρήνης και ευημερίας, τουλάχιστον στη δική μας πλευρά του κόσμου, πιστέψαμε ότι όλα τα κακά του «παλιού» κόσμου –ολοκληρωτισμοί και πόλεμοι– ήταν πίσω μας. Διαψευστήκαμε οικτρά. Και άρκεσε ένας απλός ιός –ένα πλάσμα διαμέτρου μικρότερης από ένα χιλιοστό του χιλιοστού– για να σχετικοποιηθεί ακόμα μία μεγάλη βεβαιότητα του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου, ότι η επιστήμη μπορεί να μας προστατεύσει απ’ όλα. Λοιπόν, δεν μπορεί.

— Ο πολυήμερος εγκλεισμός μας θα μπορούσε να αποδειχτεί ένα μεγάλο μάθημα ανθρωπογνωσίας για τον καθένα μας;

Σε κοινωνικό επίπεδο συνέβη κάτι αξιοθαύμαστο που, αν μας είχε ζητηθεί να το προβλέψουμε λίγους μήνες πριν, θα του δίναμε σχεδόν μηδενική πιθανότητα. Θα αναφέρω ένα παράδειγμα από τον δικό μου χώρο. Θα πίστευε κανείς ότι μέσα σε ελάχιστες μέρες πρακτικά όλα τα πανεπιστημιακά μαθήματα θα γίνονταν διαδικτυακά; Ότι χιλιάδες πανεπιστημιακοί δάσκαλοι –οι περισσότεροι χωρίς καμία προηγούμενη εξοικείωση με τη σχετική τεχνολογία– θα έπαιρναν πάνω τους το στοίχημα και θα το κέρδιζαν; Νομίζω ότι η κρίση του κορωνοϊού είχε αυτή την παράδοξη «παρενέργεια». Ζήτησε από τον καθένα μας τον καλύτερό του εαυτό και τελικά τον έβγαλε. Κι αυτό δεν θα σβήσει εύκολα από τη συλλογική μνήμη. Το είδαμε όλοι να συμβαίνει, άρα γίνεται. Μια πολύτιμη παρακαταθήκη για τις (ακόμα πιο) δύσκολες μέρες που είναι μπροστά μας.

— Ο αόρατος φόβος για τον άλλον και η κοινωνική απομόνωση πού μπορεί να οδηγήσει;

Ο άνθρωπος, ο καθένας από μας, είναι ένα πολύ «παράξενο ζώο» που δεν σταματά να μας εκπλήσσει με τις ικανότητές του για τα «μέγιστα καλά» και τα «μέγιστα κακά», όπως έλεγε η παλιά σοφία. Προς το παρόν, εγώ βλέπω να κυριαρχεί η καλύτερη πλευρά μας. Δεν θα εκπλαγώ, όμως, αν η κοινωνική απομόνωση, σε συνδυασμό με το μεγάλο κύμα των οικονομικών συνεπειών που έρχεται, φέρει στην επιφάνεια άλλα στρώματα του ψυχισμού μας που θα ήταν καλύτερα να μην τα μάθουμε. Δεν υπάρχει πιο άγριο θηρίο από τον άνθρωπο που φοβάται. Όλοι οι μεγάλοι ολοκληρωτισμοί πάνω σ’ αυτόν τον φόβο φύτρωσαν.

— Τώρα που ζούμε μια περίοδο στέρησης, κατά τη γνώμη σας ποια είναι η υπέρτατη ελευθερία για τον άνθρωπο;

«Ελευθερία είναι η επίγνωση της αναγκαιότητας» έλεγε ένας παλιός φιλόσοφος. Και σ’ αυτό το πνεύμα εγώ προσωπικά, έχοντας επίγνωση της αναγκαιότητας αυτής της στέρησης, δεν την αισθάνομαι ως τέτοια. Είναι μια συνειδητή, άρα ελεύθερη επιλογή μου. Η υποταγή του «εγώ» μας σε έναν ευρύτερο σκοπό, τον οποίο οικειοθελώς ενστερνιζόμαστε, είναι μια μορφή ελευθερίας υψηλότερου επιπέδου απ’ ό,τι μας έχει μάθει να πιστεύουμε ο ακραία ατομοκεντρικός πολιτισμός μας.

— Ποιος είναι ο στόχος του μαθήματος «Εισαγωγή στην κβαντική φυσική 1:

Οι βασικές αρχές»; Ήθελα να απευθυνθώ κυρίως σ’ εκείνους τους εκπαιδευτικούς που ασφυκτιούν μέσα στη στειρότητα και τον αναχρονισμό που χαρακτηρίζουν τη διδασκαλία της επιστήμης στη χώρα μας. Όπου το ρολόι της σχολικής μας φυσικής έχει κολλήσει στον 19ο αιώνα και η είδηση για τις μεγάλες επιστημονικές επαναστάσεις που συγκλόνισαν τον κόσμο στις αρχές του περασμένου αιώνα, την κβαντομηχανική και τη θεωρία της σχετικότητας, δεν έχει φτάσει ακόμα στο ελληνικό λύκειο. Ίσως γιατί είμαστε πολύ απασχολημένοι με πιο διεγερτικά θέματα, όπως το κεκλιμένο επίπεδο, το εκκρεμές ή το ελατήριο. Και μετά απορούμε γιατί βαριούνται τα παιδιά στο σχολείο. Μάλλον σημάδι υγείας θα πρέπει να το θεωρήσουμε.

— Τι είναι αυτό που θεωρείτε πιο σημαντικό στα διαδικτυακά μαθήματα;

Την εξίσωση των ευκαιριών στην ποιοτική εκπαίδευση. Το ότι το αγαθό της ποιοτικής εκπαίδευσης γίνεται προσιτό σε κάθε ανήσυχο άνθρωπο, ανεξάρτητα από κοινωνικούς, γεωγραφικούς ή ταξικούς φραγμούς. Τα ανοικτά διαδικτυακά μαθήματα προσφέρουν μια νέα ιστορική ευκαιρία στις δημοκρατικές κοινωνίες να πραγματοποιήσουν αυτό που ήταν κάποτε ένας από τους ευγενέστερους στόχους τους. Θέλω, όμως, να υπογραμμίσω τη λέξη-κλειδί: ποιοτική εκπαίδευση. Γιατί εκεί αρχίζουν τα δύσκολα.

— Αν σας ζητούσα να μου πείτε μερικούς λόγους για τους οποίους αξίζει να μυηθεί κάποιος στην επιστήμη της φυσικής, τι θα μου απαντούσατε;

Ότι εγώ πέρασα υπέροχα μαζί της. Σε πιο αντικειμενικό επίπεδο θα πρόσθετα τα εξής: η φυσική, ιδίως η κβαντική φυσική, είναι η κινητήρια δύναμη της σύγχρονης τεχνολογίας. Αυτή που άλλαξε –και συνεχίζει να αλλάζει– τον κόσμο μας όσο τίποτε άλλο στην ανθρώπινη ιστορία μέχρι τώρα. Κι αν το όνειρο για την κατασκευή κβαντικών υπολογιστών γίνει σύντομα πραγματικότητα, τότε οι σημερινοί νέοι, όταν γίνουν κι αυτοί «ευπαθής ομάδα», θα βλέπουν τον τεχνολογικό πολιτισμό μας περίπου όπως βλέπουμε εμείς σήμερα τον τεχνολογικό πολιτισμό του προϊστορικού ανθρώπου. Ενώ σε επίπεδο θεμελιώδους φυσικής –κυρίως στο μέτωπο της κοσμολογίας– είναι σε πλήρη εξέλιξη μια επιστημονική επανάσταση σημασίας συγκρίσιμης με εκείνη των αρχών του περασμένου αιώνα που γέννησε την κβαντομηχανική και τη θεωρία της σχετικότητας και έθεσε σε κίνηση τη χιονοστιβάδα τεχνολογικών εξελίξεων που ακολούθησε. Τις επόμενες δύο ή τρεις δεκαετίες είναι βέβαιο ότι θα ζήσουμε μέρες μεγάλης επιστήμης.

— Με ποιους τρόπους θα μπορούσε η εκπαίδευση να γίνει πιο δημιουργική, ώστε να ξεφύγουμε από την παθητική κατανάλωση έτοιμων γνώσεων;

Τούτες τις μέρες, χάρη στον κορωνοϊό, κατάφερα να τελειώσω ένα βιβλίο μου με βασικό του «κρυφό ερώτημα» αυτό ακριβώς που μου λέτε. Ο προσωρινός τίτλος του είναι: «Το αμάρτημα της Εύας: Φυσική κάτω από τ’ άστρα και δημιουργική μάθηση». Αν έπρεπε να συνοψίσω τη βασική θέση του βιβλίου σε μία φράση, αυτή θα ήταν ένα απόφθεγμα του Ιρλανδού ποιητή W.B Yeats που χρησιμοποιώ στην εισαγωγή του: «Εκπαίδευση δεν είναι το γέμισμα ενός κουβά αλλά το άναμμα μιας φλόγας». Καταλαβαίνω, βέβαια, ότι ένα μαζικό εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί παρά να λειτουργεί και με τον τρόπο που λέτε. Να «παραχώνει» έτοιμες γνώσεις στα κεφάλια των μαθητών του. Έχει όμως, ταυτόχρονα, και μία υποχρέωση απέναντι στους πιο ανήσυχους απ’ αυτούς, να ανάψει μέσα τους τη φλόγα. Γιατί αυτοί είναι που θα πάνε αύριο τη χώρα μπροστά. Δεν είναι εύκολο να πεις πώς θα γίνει αυτό, αλλά αν δεν είναι καν στην ατζέντα του εκπαιδευτικού σου συστήματος –έστω ως «ελάσσων στόχος»–, είναι μάλλον βέβαιο πως δεν θα γίνει.

— Τι είναι αυτό που σας γοητεύει στον ξεχωριστό κόσμο της φυσικής; Τι έχετε μάθει ως άνθρωπος μέσα από την ενασχόλησή σας με αυτή την επιστήμη;

Θεωρώ συναρπαστικό το γεγονός ότι όλη η φαντασμαγορική ποικιλία φαινομένων του φυσικού κόσμου –από τον ατομικό μικρόκοσμο έως το σύμπαν ολόκληρο– διέπεται από έναν ελάχιστο αριθμό θεμελιωδών νόμων που μπορούν να διατυπωθούν στην πυκνή γλώσσα των μαθηματικών σε λιγότερο από μία σελίδα. Η αναλογία με το σκάκι ίσως είναι χρήσιμη. Με ελάχιστους κανόνες μπορούν να «παιχτούν» σχεδόν άπειρες διαφορετικές παρτίδες. Ποια είναι, λοιπόν, η δική μας δουλειά ως φυσικών; Να παρακολουθούμε τη φύση να παίζει το δικό της «σκάκι» και να προσπαθούμε να μαντέψουμε τους κανόνες του. Και δεν τα έχουμε πάει άσχημα μέχρι τώρα. Σε ποιο προσωπικό επίπεδο, αν κάτι έμαθα στην πορεία είναι τούτο: την αξία της αμφιβολίας. Να κρατάς διαρκώς ανοικτό το ενδεχόμενο να έχεις κάνει λάθος και να μη διστάζεις να κάνεις τις αναγκαίες αναθεωρήσεις όταν το διαπιστώνεις.

— Αν σας ζητούσα να ξεχωρίσετε κάποια από τα βασικά προβλήματα της παιδείας στη χώρα μας, ποια θα ήταν αυτά;

Αν κρίνουμε από το γεγονός ότι παίζουμε στην «εθνική κόσμου» όσον αφορά τα ποσοστά των συμπατριωτών μας που παραδίδονται χωρίς αντίσταση στις πιο ακραίες μορφές ανορθολογισμού, συνωμοσιολογίας και ψευδοεπιστήμης, τότε μάλλον κάτι έχει πάει πολύ στραβά στο εκπαιδευτικό μας σύστημα αλλά και στο ευρύτερο παιδευτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργεί. Αν ξεκινήσουμε απ’ αυτήν τη διαπίστωση –και την επίγνωση των συνεπειών της για το μέλλον μας ως ανοικτής δημοκρατικής κοινωνίας–, τότε ίσως βρούμε μια άκρη.

— Ποιο είναι εκείνο το χαρακτηριστικό που σας ενοχλεί περισσότερο στην ελληνική κοινωνία;

Η μεγαλοστομία μας. Τα μεγάλα λόγια και οι όχι τόσο μεγάλες πράξεις. Παραδείγματα: Είμαστε εναντίον του καπιταλισμού και των κερδοσκόπων, αλλά πόσοι αρνήθηκαν να παίξουν στο χρηματιστήριο το «αλησμόνητο» εκείνο καλοκαίρι του 1999, όταν όλοι «πλουτίζαμε» από τις παραλίες; Οι πολιτικοί μας είναι, συνήθως, αντίθετοι με την ιδιωτική εκπαίδευση. Δεν έχουν, όμως, κανένα πρόβλημα να στέλνουν τα παιδιά τους σε ακριβά ιδιωτικά σχολεία. Κι ούτε εμείς, οι ψηφοφόροι τους, τους εγκαλέσαμε ποτέ γι’ αυτό. Ζητάμε τα πάντα από το κράτος, αλλά δεν θεωρούμε απαραίτητο να πληρώνουμε τους φόρους μας κ.λπ.

— Τι θεωρείτε πιο σημαντικό στη ζωή;

Την ίδια τη ζωή. Μετά ακολουθούν δεκαδικά ψηφία. Στη δική μου ζωή, όπως αντιλαμβάνεστε, το πρώτο δεκαδικό ψηφίο είναι η χαρά της δημιουργίας.

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ – https://www.lifo.gr/articles/tech-sciences_articles/281097/stefanos-traxanas-erxontai-meres-avevaiotitas-alla-kai-megalis-epistimis?fbclid=IwAR24TP-GoVI8eIkl10DayLwwmv7KS2x7BBqlJGN6H8hlsDRhYlHxOPecjAA