Ελληνίδα δασκάλα περιγράφει το εντελώς διαφορετικό σουηδικό σχολείο

της Χ. Ζάχου 

Η Βίκυ Βράχα, δασκάλα σε σουηδικό σχολείο, μιλάει για το εκπαιδευτικό σύστημα της Σκανδιναβίας.

Πώς θα σας φαινόταν αν ξαναγινόσασταν μαθητές να φτάνατε στο σχολείο όπου θα σας περίμενε η δασκάλα, θα βγάζατε τα παπούτσια για να μπείτε στην αίθουσα διδασκαλίας, θα μπορούσατε να καθίσετε πάνω στο χαλί να κάνετε τις εργασίες, θα μαθαίνατε να ράβετε, το μεσημέρι θα απολαμβάνετε ένα χορταστικό γεύμα (σαλάτα και κυρίως) στο εστιατόριο του σχολείου και φεύγοντας να μην είχατε καθημερινές εργασίες για το σπίτι, αλλά πολύτιμο χρόνο για παιχνίδι; Αν αυτή η περιγραφή σας φαίνεται κάπως... άπιαστη αρκεί να σας μεταφέρω στη Σκανδιναβία όπου το εκπαιδευτικό σύστημα λειτουργεί ακριβώς με αυτόν τον τρόπο.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Κατά καιρούς έχουμε ακούσει διάφορα για τους (συμπαθέστατους) Σκανδιναβούς όπου ο τρόπος ζωής τους για κάποιους είναι υπόδειγμα, για κάποιους άλλους απλά βαρετός. Κατανοώντας το σύστημα εκπαίδευσης τους παίρνεις μια εμπλουτισμένη άποψη για τη γενικότερη φιλοσοφία και τον πολιτισμό τους. Θα κατανοήσετε ακόμα και το λόγο που στη γνωστή σουηδική αλυσίδα τα έπιπλα τα συναρμολογείται εσείς και η απάντηση δεν είναι το κέρδος καθαρά. Η συναρμολόγηση επίπλων, οι κατασκευές, τα second hands ρούχα που αγοράζουν σε τιμή ευκαιρίας και τα επιδιορθώνουν είναι κάτι που ξεκινάει από τις πρώτες τάξεις του δημοτικού μιας και στο υποχρεωτικό πλαίσιο εκπαίδευσης έχουν μαθήματα δεξιοτεχνήτων.

Μια γεύση από το σκανδιναβικό εκπαιδευτικό σύστημα μας δίνει η Ελληνίδα δασκάλα, Βίκυ Βράχα, η οποία εδώ και 41 χρόνια διδάσκει σε σουηδικό σχολείο. Η ίδια μετακόμισε στο Γκέτεμποργκ της Σουηδίας σε ηλικία 14 ετών όταν η οικογένεια της αποφάσισε να μετακομίσει μόνιμα στο παγωμένο Βορρά. Η αλλαγή ήταν μεγάλη για ένα έφηβο κορίτσι όταν έπρεπε από ένα μικρό χωριό της Θεσσαλίας να μετακομίσει σε μια άλλη χώρα με εντελώς διαφορετική γλώσσα, νοοτροπία και πολιτισμό. Περνώντας τα χρόνια η Σουηδία έγινε η δεύτερη πατρίδα της και ποτέ δεν τέθηκε το θέμα μόνιμης επιστροφής στην Ελλάδα. Ακολούθησε τις σπουδές της, δημιούργησε οικογένεια και συνεχίζει να βρίσκεται καθημερινά στην αίθουσα διδασκαλίας.

Το σκανδιναβικό σύστημα εκπαίδευσης είναι πολύ διαφορετικό από το ελληνικό και μάλιστα θεωρείται από τα καλύτερα της Ευρώπης. Μπορείτε να μου περιγράψετε τη φιλοσοφία του;

Η φιλοσοφία του σουηδικού συστήματος είναι η δουλειά να γίνεται στο σχολείο. Οι γονείς απαιτούν από τους δασκάλους να μάθουν τα παιδιά τους και όχι το αντίστροφο. Οπότε ένα από τα πλεονεκτήματα είναι πως το σχολείο αναλαμβάνει την εκπαίδευση και τη διδασκαλία του μαθητή. Για παράδειγμα, μέσα στη τάξη γίνεται γενικότερα το μάθημα, αλλά αν έχουμε παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες προσαρμόζουμε το μάθημα για να ακολουθήσουν κι εκείνα που έχουν ειδικό πρόγραμμα. Υπάρχουν μαθητές που έχουν μια άλλη μητρική γλώσσα και διάφορες άλλες δυσκολίες οπότε ο δάσκαλος προσαρμόζει το μάθημα του έτσι ώστε να ταιριάζει σε όλους του μαθητές. Φυσικά δεν μπορεί να είναι ακριβώς στα μέτρα όλων, αλλά υπάρχει βοήθεια για τα παιδιά που χρειάζονται ιδιαίτερη μεταχείριση.

Τα αρνητικά του συστήματος;

Δεν μπορώ να βρω πολλά αρνητικά γιατί ουσιαστικά ως εκπαιδευτικό σύστημα δεν έχει κάτι το αρνητικό. Φυσικά και υπάρχουν δυσκολίες, όπως το να ανταπεξέλθουμε στις ανάγκες όλων των μαθητών. Επειδή το κάθε παιδί έχει διαφορετικές ανάγκες κάποιες φορές δεν υπάρχει πάντα η δυνατότητα να πάρει ακριβώς τη βοήθεια που χρειάζεται. Σε μεγάλο βαθμό, όμως, πιστεύω πως οι εκπαιδευτικοί ανταποκρινόμαστε και όταν υπάρχει καλή επικοινωνία και συνεννόηση με τους γονείς όλα γίνονται πιο εύκολα.

Σε ποια ηλικία ξεκινάνε τα παιδιά το σχολείο;

Στην ηλικία των 7, δεν ξέρω ακριβώς το λόγο, αλλά αυτή η ηλικία είναι το όριο για να ξεκινήσουν την εκπαίδευση τους. Τα παιδιά ξεκινάνε από την τάξη μηδέν, η οποία είναι μέσα στο σχολείο και πολλές φορές ξεκινούν με τον δάσκαλο που θα έχουν στις πρώτες τους τάξεις έτσι ώστε να γίνεται μια μικρή προετοιμασία. Μπορεί να συμβεί, κάποιες φορές, να μην τα πάρει ο δάσκαλος που θα έχουν στη πρώτη δημοτικού οπότε ο δάσκαλος που γνωρίζει πώς θα τα έχει επισκέπτεται το τμήμα για να κάνει κάποιες δραστηριότητες με τα παιδιά κι εκείνα να εξοικειωθούν μαζί του. Δεν θα γνωρίσουν ποτέ τα παιδιά της πρώτης δημοτικού το δάσκαλο την πρώτη ημέρα που ξεκινάνε σχολείο.

Μια ακόμα διαφορά στο σύστημα εκπαίδευσης είναι πως τα βιβλία σας δεν είναι κρατικά. Πώς γίνεται η επιλογή τους;

Τα βιβλία, όπως και η ύλη, επιλέγονται από τον δάσκαλο. Όντως εμείς δεν έχουμε κρατικά βιβλία. Κάθε χρόνο, οι δάσκαλοι παρακολουθούμε την έκθεση σχολικών βιβλίων, μιλάμε με εκπροσώπους, κάνουμε έρευνα αγοράς και στο τέλος αποφασίζουμε ποια βιβλία θα παραγγείλουμε για τους μαθητές που θα έχουμε την επόμενη χρονιά. Τον Μάιο κάνουμε την μεγάλη παραγγελία όλο το σχολείο με τα βιβλία που έχουμε επιλέξει.

Στα σουηδικά σχολεία δεν επιτρέπεται να κυκλοφορείς με τα παπούτσια;

Όχι, δεν επιτρέπεται. Οι μαθητές μέσα στο σχολείο κυκλοφορούν με τα παντοφλάκια τους ή με τις κάλτσες τους, όπως κάνουν στο σπίτι τους. Μέσα στην αίθουσα έχουμε χαλί που μαζεύονται οι μαθητές και πολλές φορές κάθονται εκεί οπότε δεν επιτρέπεται να φορούν τα παπούτσια τους. Ούτε στα σπίτια επιτρέπεται να μπαίνεις με παπούτσια, είναι μέσα στη νοοτροπία τους. Για να καταλάβετε θα σας εξηγήσω πώς είναι η τάξη μου διαμορφωμένη. Μπροστά στο πίνακα έχω ένα στρογγυλό χαλί που χωράει όλους τους μαθητές του τμήματος και εκεί συγκεντρωνόμαστε όταν θέλω να τους εξηγήσω κάτι, όταν έχουμε κάποιες συζητήσεις και θέλω να έρθουμε πιο κοντά. Μάλιστα, ένας μαθητής έχει τη δυνατότητα την ώρα που ασχολείται με μια εργασία να την κάνει πάνω στο χαλί. Τα θρανία των μαθητών είναι σε ομάδες, στη δική μου τάξη δεν κάθεται ένας- ένας, ή δύο -δύο, ο κάθε δάσκαλος επιλέγει πώς θα διαμορφώσει το χώρο μέσα στην αίθουσα. Ο χώρος διατηρείται πάντα καθαρός γιατί εκτός από το ότι κινούνται μέσα στην αίθουσα πρέπει να έχουν την αίσθηση πως βρίσκονται σε ένα οικείο περιβάλλον για να τους περνάς εντελώς διαφορετικά το μάθημα.

Οι τάξεις έχουν χαλί και τα παιδιά δεν φοράνε παπούτσια

Μπορείτε να μου περιγράψετε πώς είναι μια τυπική ημέρα στο σχολείο;

Το σχολείο για τα παιδιά που κάθονται στη φύλαξη, υπάρχει διαφορετικό προσωπικό, ανοίγει από τις 6 το πρωί. Στις 8 το πρωί ο δάσκαλος κατεβαίνει στην αυλή, συγκεντρώνει τους μαθητές του και όλοι μαζί ανεβαίνουν στην αίθουσα. Οι μαθητές βγάζουν τα μπουφάν, τα παπούτσια τα τοποθετούν στο ντουλαπάκι τους, αφήνουν την τσάντα και πλένουν τα χέρια τους. Πριν τον κορωνοϊό ο δάσκαλος στεκόταν στην πόρτα και οι μαθητές μέσα από εικόνες μας έδειχναν τον τρόπο που ήθελαν να τα χαιρετήσουμε. Για παράδειγμα, μπορούσα να αγκαλιάσω κάποιον μαθητή, να μου δώσει το χέρι του ή να με χαιρετήσει από μακριά ή να βάλω το χέρι μου στην καρδιά. Ότι ζητούσε ο μαθητής ο δάσκαλος αυτό έκανε και ήταν ένας τρόπος να πούμε καλημέρα. Μπαίνοντας μέσα στην τάξη για 15 λεπτά οι μαθητές σιωπηλά θα διαβάσουν το λογοτεχνικό βιβλίο που έχουν στο θρανίο τους και το έχουν επιλέξει οι ίδιοι από την βιβλιοθήκη του σχολείου ή της αίθουσας. Μόλις θα χτυπήσω ένα μικρό κουδουνάκι ξέρουν πως πρέπει να τελειώσουν το διάβασμα. Τότε αρχίζει το πρακτικό μέρος όπου βλέπω στον υπολογιστή ποια παιδιά είναι εδώ και ποια απουσιάζουν, οι γονείς τα δηλώνουν απευθείας, και συμπληρώνω το απουσιολόγιο. Στη συνέχεια, στον πίνακα θα δουν γραμμένο το πρόγραμμα της ημέρας, για τα παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες συνήθως το κάνουμε με εικόνες, λέμε τι φαγητό έχουμε το μεσημέρι και ξεκινάμε το μάθημα. Το μεσημέρι κάνουμε ένα μεγάλο διάλειμμα όπου τα παιδιά μισή ώρα θα πάνε για φαγητό και άλλη μισή ώρα θα παίξουν και έπειτα επιστρέφουμε πάλι στην τάξη. Οι μαθητές των μικρότερων τάξεων τελειώνουν γύρω στις 13.30-14.00 και οι πιο μεγάλοι γύρω στις 15.30 το μεσημέρι.

Εκτός από τα μαθήματα παρακολουθούν κάποιες χρηστικές δραστηριότητες. Είναι υποχρεωτικές;

Ναι, είναι υποχρεωτικές και δεν τις επιλέγουν οι μαθητές. Το ένα εξάμηνο μπορεί να έχουν για παράδειγμα ραπτική, το άλλο εργασίες με ξύλο και μέταλλο ή μαγειρική. Συνήθως ένα τμήμα έχει 25 μαθητές οπότε στις δραστηριότητες χωρίζεται το τμήμα για να μπορέσει ο δάσκαλος να βοηθήσει όλους τους μαθητές. Αυτές οι δραστηριότητες ξεκινάνε από την τρίτη δημοτικού.

Σε τι βοηθούν αυτές οι δραστηριότητες τους μαθητές και έχουν ενταχτεί στο σουηδικό σύστημα εκπαίδευσης;

Μέσα από τις δραστηριότητες μαθαίνουν χρηστικά πράγματα, τα οποία τους βοηθούν και μετέπειτα στην ενήλικη ζωή τους και φυσικά μαθαίνουν να γίνονται αυτόνομες προσωπικότητες. Για παράδειγμα, στο μάθημα μαγειρικής μαθαίνουν για τη σωστή διατροφή, πώς διατηρούνται τα τρόφιμα. Στο μάθημα ραπτικής μαθαίνουν να ράβουν, να χειρίζονται την ραπτομηχανή και ξεκινάνε από μικρή ηλικία να φτιάχνουν πράγματα, όπως να ράψουν το σακουλάκι τους που βάζουν μέσα τα ρούχα της γυμναστικής. Αργότερα γίνεται πιο σύνθετο καθώς μαθαίνουν να ράβουν τα δικά τους ρούχα, να κεντάνε ακόμα και να πλέκουν. Όπως και στο μάθημα με το ξύλο και το μέταλλο που κάνουν εργασίες με τα δύο υλικά και από τα πρώτα πράγματα που μαθαίνουν είναι να φτιάχνουν μαχαιράκι από ξύλο για να παίρνουν το βούτυρο. Οι μαθητές το σχηματίζουν στο ξύλο, το κόβουν στο μηχάνημα, το κάνουν με λίμα και μετά με γυαλόχαρτο και φτιάχνουν το δικό τους μαχαίρι. Επιπλέον, μαθαίνουν να καρφώνουν, να κάνουν κατασκευές και σε όλα τα στάδια ο δάσκαλος είναι από πάνω τους.

Όσοι Σουηδοί έχουν εξοχική κατοικία κάνουν τις περισσότερες εργασίες μόνοι τους γιατί έχουν μάθει από το σχολείο να χρησιμοποιούν τα εργαλεία. Όπως και στο σπίτι τους οι περισσότεροι ράβουν τις κουρτίνες, κάνουν μαξιλάρια, επιδιορθώνουν τα ρούχα τους. Όλα αυτά είναι μέσα στην κουλτούρα τους.

Η Ελληνίδα δασκάλα στην αίθουσα διδασκαλίας σουηδικού σχολείου

Τελειώνοντας τα παιδιά το μάθημα διαβάζουν και παίρνουν εργασίες για το σπίτι;

Δίνουμε μαθήματα για το σπίτι, αλλά δεν απαιτούμε ο μαθητής να καταλάβει την ύλη στο σπίτι, ούτε έχουν καθημερινά εργασίες για το σπίτι. Συνήθως τους δίνουμε μία εργασία στη γλώσσα και μία στα μαθηματικά που είναι εμπέδωση όλων όσων έχουν διδαχτεί στο σχολείο. Ο μαθητής έχει στη διάθεση του περίπου μία βδομάδα για να κάνει την εργασία και να την παραδώσει στο δάσκαλο. Αυτό συμβαίνει περισσότερο για να κάνουμε τα παιδιά να συνηθίσουν να δουλεύουν στο σπίτι γιατί στις μεγαλύτερες τάξεις έχουν εργασίες. Οπότε είναι ένας τρόπος για να συνηθίσουν και όχι για να καταλάβουν το μάθημα στο σπίτι. Γιατί, ο μαθητής που δυσκολεύεται στο σχολείο παίρνει βοήθεια από έναν βοηθητικό δάσκαλο που έχει το σχολείο και του εξηγεί. Είναι κάτι σαν τα ιδιαίτερα μαθήματα που κάνουν τα παιδιά στην Ελλάδα μόνο που στην Σουηδία γίνονται μέσα στο σχολείο. Στο σουηδικό σύστημα εκπαίδευσης δεν υπάρχει μαθαίνω στο σχολείο και πηγαίνω στο σπίτι να κάνω ασκήσεις. Επίσης, τα Σαββατοκύριακα, τις γιορτές και την βδομάδα των χειμερινών διακοπών που κλείνει το σχολείο, δεν δίνουμε ποτέ εργασία για το σπίτι.

Με ποιον τρόπο οι μαθητές μπαίνουν στο πανεπιστήμιο; Δίνουν εξετάσεις;

Όχι, δεν μπαίνουν με εξετάσεις. Σύμφωνα με την βαθμολογία τους οι μαθητές έχουν τη δυνατότητα να κάνουν αίτηση για διάφορες σχολές του πανεπιστημίου. Οι βάσεις για κάθε σχολή είναι διαφορετικές, άλλες έχουν υψηλότερη βαθμολογία κι άλλες πιο χαμηλή. Ενδιάμεσα μπορούν να θέλουν να αλλάξουν σχολή.

Σε τι πιστεύετε πως ενισχύει τους μαθητές το σκανδιναβικό σύστημα εκπαίδευσης;

Να έχουν άποψη και κρίση. Από πολύ μικρή ηλικία μαθαίνει τι παιδί να σκέφτεται, να μπορεί να εξελίξει την σκέψη του, δηλαδή να του κάνει ο δάσκαλος μια ερώτηση και με την απάντηση του να πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα την σκέψη του. Ζητάμε από τους μαθητές τη γνώμη τους, είναι ερωτήσεις που γίνονται κι επιβάλλονται μέσα στο σχολείο. Θέλουμε από μικρά τα παιδιά να λένε την γνώμη τους και να μπορούν να παρουσιάσουν κάτι. Εγώ διδάσκω από επιλογή μέχρι την τρίτη δημοτικού και σε εκείνη την τάξη πρέπει ένας μαθητής να σταθεί στην αίθουσα μπροστά στους συμμαθητές του και να παρουσιάσει μια εργασία. Μάλιστα, είναι κάτι που το δουλεύουμε από την πρώτη δημοτικού για να συνηθίσει. Σε μας συνηθίζεται να λες την άποψη σου και παντού θα σε ρωτήσουν «τι γνώμη έχεις»;, «ποια είναι η άποψη σου»;

Κάθε χρόνο σε έρευνες που γίνονται οι Σκανδιναβοί σκαρφαλώνουν στις πρώτες θέσεις καθώς θεωρούνται από τους πιο ευτυχισμένους λαούς. Ισχύει αυτό;

Δεν μπορώ να απαντήσω σε αυτό. Αυτό που μπορώ να πω είναι πως οι περισσότεροι Σκανδιναβοί είναι αρκετά λιτοί άνθρωποι, τους αρέσει η απλότητα και απολαμβάνουν πολύ να βρίσκονται στη φύση. Το Σαββατοκύριακο θα πάνε στο εξοχικό τους, θα βγούνε στο δάσος για πικ-νικ, απολαμβάνουν να περπατάνε έξω και να βρίσκονται ακόμα και με φίλους σε μέρη με λίμνες. Στους Σουηδούς δεν αρέσει να επιδεικνύονται, φυσικά υπάρχει κι αυτή η κατηγορία, αλλά γενικότερα δεν δίνουν μεγάλη σημασία σε όλα αυτά. Όταν βρίσκονται στην εξοχή είναι πολύ χαλαροί. Δεν ντύνονται για να προβάλλονται και απολαμβάνουν να κάνουν πράγματα μόνοι τους. Για παράδειγμα τα εξοχικά τους είναι ένας χώρος αναψυχής όπου διορθώνουν πράγματα, βάφουν, κάνουν κατασκευές και δεν είναι στη φιλοσοφία τους να πάνε για να καθίσουν χωρίς να κάνουν τίποτα. Τους αρέσει να δημιουργούν και πάντα νιώθουν πολύ όμορφα με τις κατασκευές και τις εργασίες που κάνουν μόνοι τους.

Ποια είναι η φιλοσοφία του «Lagom» και πώς την εφαρμόζετε στην καθημερινότητα σας;

Παν μέτρον άριστον! Ο Σουηδός δεν είναι ούτε πολύ, ούτε λίγο. Δηλαδή δεν εκδηλώνεται ούτε πολύ, ούτε καθόλου. Πρόκειται για ένα πολύ ευγενικό λαό που για να τον καταλάβεις πρέπει να μπεις μέσα στην κουλτούρα του, Τα τελευταία χρόνια έχουν επηρεαστεί πολύ από πολλές κουλτούρες, αλλά σε γενικές γραμμές σαν λαός είναι άνθρωποι χαμηλών τόνων.


Πώς είναι η καθημερινή ζωή στην Σουηδία; Βγαίνετε έξω για φαγητό και ποτό τις καθημερινές, πώς διασκεδάζετε;

Η ημέρα ξεκινάει από πολύ νωρίς το πρωί που πηγαίνουμε στις δουλειές μας, το μεσημέρι θα κάνουμε πάντα διάλειμμα για φαγητό και μετά το τέλος της εργασίας ο καθένας φτιάχνει το πρόγραμμα του. Συνήθως, πηγαίνεις στο γυμναστήριο, βγαίνεις για ένα ποτό, πηγαίνεις θέατρο και κινηματογράφο, συναντιέσαι με φίλους. Όλα αυτά γίνονται μετά τη δουλειά, δεν θα επιστρέψεις σπίτι και μετά θα βγεις. Συνηθίζουμε να κάνουμε πράγματα μέσα στη βδομάδα αλλά όχι να πηγαίνουμε για φαγητό πολύ αργά το βράδυ, το πολύ μέχρι τις 21.00 έχουμε δειπνήσει.

Τι αξίζει να δει και να κάνει ο επισκέπτης που θα έρθει στο Γκέτεμποργκ;

Σίγουρα βόλτα στο κέντρο να δει την Παλιά Πόλη, να πάει στο Liseberg, από τα μεγαλύτερα λούνα-παρκ της Σκανδιναβίας και ακριβώς δίπλα βρίσκεται ένα ενυδρείο με μεγάλα ψάρια, έχει πολλά πάρκα για να παίξουν τα παιδιά, να επισκεφτεί τον Βοτανικό κήπο και φυσικά κοντινές αποδράσεις σε νησιά ακόμα και για μονοήμερη. Έχουμε πολλά όμορφα νησιά στο Γκέτεμποργκ. Αν πάρεις το αυτοκίνητο δεν πληρώνεις εισιτήριο στο ferry boat είναι ελεύθερο και στα νησιά που δεν πηγαίνεις με όχημα ισχύει για το καράβι το εισιτήριο από τα μέσα μεταφοράς. Όταν έχει καλό καιρό στα νησιά θα δείτε και πολλά ιστιοπλοϊκά, είναι ένα από τα αγαπημένα τους αθλήματα, μάλιστα συνηθίζουν να πηγαίνουν και να μένουν στη φύση.


Ποια είναι τα πιο χαρακτηριστικά φαγητά της Σουηδίας;

Τα κεφτεδάκια με την καφέ σάλτσα που συνοδεύονται με πουρέ πατάτας είναι από τα πιο χαρακτηριστικά πιάτα. Συνηθίζεται πάρα πολύ το smorgasbord που είναι μπουφές με κρύα και ζεστά πιάτα σε μικρές μερίδες, ενώ εδώ στο Γκέτεμπργκ που είμαστε κοντά στη θάλασσα έχουμε πολλά πιάτα με γαρίδες. Από τα αγαπημένα φαγητά είναι το raksmorgas ένα ανοιχτό σάντουιτς με γαρίδες, βραστό αυγό, μαγιονέζα, μαρούλι και φέτες λεμονιού.


Σε αντίθεση με άλλες χώρες, όταν εμφανίστηκε ο κορωνοϊός, δεν ζήσατε την εμπειρία της καραντίνας. Πιστεύετε πέτυχε το συγκεκριμένο μοντέλο που ακολουθήσατε; Πώς το βιώσατε;

Δεν ξέρω αν πέτυχε. Σίγουρα όμως είχαμε λιγότερους θανάτους από την Ελλάδα και τα σχολεία δεν έκλεισαν ποτέ πέρα από κάποια τμήματα που κάποιες φορές έκλειναν λόγω κρουσμάτων. Προσέχαμε πάρα πολύ και κρατούσαμε αποστάσεις. Είναι δύσκολο να πεις αν ήταν σωστό ή λάθος ίσως έπρεπε να επιβάλλουν τη μάσκα. Τώρα έχουμε επανέλθει σε μια καθημερινότητα όπως πριν τον κορωνοϊό. Όσο για τα πιστοποιητικά τα ζητούσαν για να μπει κάποιος στη χώρα και όχι μέσα στη χώρα.

Τα τελευταία χρόνια στη Σουηδία υπάρχουν πάρα πολλοί μετανάστες, μεταξύ άλλων και πολλοί Έλληνες. Τους αποδέχονται εύκολα;

Εξαρτάται, δεν μπορώ να μιλήσω γενικά πάνω σ΄ αυτό το θέμα. Υπάρχουν μετανάστες που έρχονται και είναι θετικοί και πολλοί αρνητικοί. Πάντα έχει να κάνει με τι διάθεση πηγαίνεις σε μια άλλη χώρα και κατά πόσο επιθυμείς να ενσωματωθείς στην κοινωνία της. Σίγουρα θα κρατήσεις τα καλά στοιχεία του δικού σου πολιτισμού, ίσως αναθεωρήσεις πράγματα, αλλά αν δεις κάποια καλύτερα είναι προτιμότερο να τα κρατήσεις.

Μια τελευταία διαφορετική ερώτηση: Πώς ήταν η Έλενα Παπαρίζου μαθήτρια;

Την Έλενα την είχα για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Από τότε ήταν πολύ χαριτωμένη και τραγουδούσε υπέροχα. Και η αδερφή της τραγουδούσε πολύ ωραία. Χάρηκα πολύ για την εξέλιξη 

Πηγή ; iefermerida.gr