«Ο Πάπας του Γαλιλαίου»
Πορτρέτο του Γαλιλαίου | Πορτρέτο του Πάπα Ουρβανού Η’Πριν από 400 χρόνια, τον Απρίλιο του 1624, ο κορυφαίος φυσικός φιλόσοφος Γαλιλαίος επισκέπτεται τη Ρώμη για να συγχαρεί τον φίλο του καρδινάλιο Maffeo Barberini για την εκλογή του σε Πάπα Ουρβανό Η’. Η εκλογή αυτού του πολύ φιλικού προσώπου στο ύπατο αξίωμα της Καθολικής Εκκλησίας δημιούργησε μεγάλες προσδοκίες στον πολιτικά και θεολογικά αισιόδοξο Γαλιλαίο. Και μολονότι είχε έξι διαδοχικές και πολύωρες συναντήσεις με τον φιλικότατο Πάπα Ουρβανό Η’, ο Πάπας θα γίνει μετά από μερικά χρόνια ο μεγαλύτερος εχθρός του Γαλιλαίου και το 1632 αποφάσισε ότι ο Γαλιλαίος έπρεπε να παρουσιαστεί και να δικαστεί για τις ιδέες του από την Ιερά Εξέταση. Τα βαθύτερα αίτια της μεταστροφής της καθολικής εξουσίας απέναντι στον πιο διάσημο προπαγανδιστή της νέας ηλιοκεντρικής κοσμολογίας παρουσιάζονται με τρόπο γοητευτικό στο θεατρικό δοκίμιο του Κώστα Γαβρόγλου «Ο Πάπας του Γαλιλαίου».
Ο διαπρεπής ιστορικός της επιστήμης, δοκιμιογράφος και πολύπειρος πολιτικός Κώστας Γαβρόγλου αποφάσισε να προτείνει -υπό τη μορφή θεατρικού έργου- μια λογοτεχνική εκδοχή και υποθετική «λύση» σε έναν μεγάλο ιστορικό γρίφο: τις περίπλοκες ανταγωνιστικές-συνεργατικές σχέσεις του Γαλιλαίου με την Καθολική Εκκλησία
Η πλοκή του θεατρικού εστιάζει στο ιστορικά τεκμηριωμένο γεγονός της επίσκεψης του Γαλιλαίου στη Ρώμη, στα τέλη Απριλίου του 1624, όπου θα έχει 6 πολύωρες συναντήσεις με τον πανίσχυρο φίλο και προστάτη του καρδινάλιο Μαφέο Μπαρμπερίνι, ο οποίος είχε μόλις εκλεγεί Πάπας, γνωστός έκτοτε ως Πάπας Ουρβανός Η’.
Για το τι είπαν σε αυτές τις πολύωρες συναντήσεις δεν γνωρίζουμε τίποτα και αυτό το ιστορικό κενό επιχειρεί να διαφωτίσει ο Κ. Γαβρόγλου με αυτό το θεατρικό. Το έργο θα δημοσιευτεί τέλη Σεπτεμβρίου και θα παρουσιαστεί σε δύο παραστάσεις αναλογίου τον ερχόμενο Οκτώβριο στο Πλανητάριο του Ιδρύματος Ευγενίδου.
Κώστας Γαβρόγλου● Καταφεύγοντας στα λιγοστά διαθέσιμα ιστορικά τεκμήρια και μαρτυρίες ανασυγκροτείτε θεατρικά συζητήσεις ανάμεσα στον Πάπα και τον Γαλιλαίο. Πώς αποφασίσατε να διερευνήσετε την ανασυγκρότηση ενός ιστορικού γεγονότος για το οποίο δεν γνωρίζουμε τίποτα μέσα από ένα θεατρικό έργο;
Πολύ συχνά οι ιστορικοί έρχονται αντιμέτωποι με την σχεδόν παντελή έλλειψη τεκμηρίωσης ενός ιστορικού συμβάντος. Τέτοιο ήταν η συνάντηση του Πάπα με τον Γαλιλαίο το 1624. Το ότι δεν έχουμε τεκμήρια για αυτή τη συνάντηση δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να την πραγματευτούμε ως ιστορικοί. Νομίζω πως δικαιούμαστε να πειραματιζόμαστε και στην Ιστορία, να επινοούμε νέους τρόπους προσέγγισης του παρελθόντος. Η θεατρική φόρμα είναι ένας τέτοιος τρόπος. Εχουν υπάρξει πολλές εξαιρετικές επιστημονικές βιογραφίες του Γαλιλαίου και του Πάπα Ουρβανού και από αυτές είμαστε σε θέση να διακρίνουμε πολλά ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά τους. Στο θεατρικό πείραμα επιχειρώ να αναδείξω τις αγωνίες και τα αδιέξοδα δύο προσώπων που κατέχουν σημαντικές θέσεις και τα οποία εξομολογούνται πως πιστεύουν σε πράγματα που δεν μπορούν να εκφράσουν δημόσια. Ο Πάπας εξομολογείται στον Γαλιλαίο πως έχει πειστεί ότι η Γη κινείται και άρα πιστεύει σε κάτι που η Εκκλησία θεωρεί αιρετικό. Ο δε Γαλιλαίος, ενώ είναι σίγουρος ότι η Γη κινείται, δηλώνει πως ο ίδιος δεν είναι πεισμένος από την εγκυρότητα της απόδειξής του. Οι προσωπικές σκέψεις όσων κατέχουν προβεβλημένες θέσεις σε μια κοινωνία, οι αμφιβολίες που έχουν αν αυτές οι σκέψεις έρχονται σε αντίθεση με όσα πρεσβεύουν δημόσια, οι εντάσεις και τα εμπόδια που δημιουργούν οι προσωπικές απόψεις στην άσκηση του λειτουργήματός τους, τα διλήμματα που αντιμετωπίζουν όταν πρέπει να πάρουν σημαντικές αποφάσεις σχετικά με τους θεσμούς που εκπροσωπούν και οι επιπτώσεις όλων των παραπάνω στην εξέλιξη των επιστημών είναι κάτι που ως ιστορικοί των επιστημών δεν το έχουμε ακόμη διερευνήσει ικανοποιητικά.
● Πόσο απειλητική ήταν η ηλιοκεντρική θεωρία για την Εκκλησία;
Εκείνη την εποχή όλοι δέχονταν πως το γεωκεντρικό σύμπαν προέκυπτε από την άμεση εμπειρία αλλά και από την ερμηνεία των Γραφών. Από το 1616 και μετά ο ηλιοκεντρισμός ήταν και επισήμως μια αιρετική άποψη για την Καθολική Εκκλησία –παρά τις αντιρρήσεις κάποιων θεολόγων. Την ίδια χρονιά (δεκαεφτά χρόνια πριν από τη Δίκη) η Ιερά Εξέταση ζήτησε από τον Γαλιλαίο να πραγματεύεται την κίνηση της Γης ως υπόθεση και όχι ως κάτι αληθινό. Μια τέτοια υπόδειξη ήταν συνεπής και με την κουλτούρα τού «σώζειν τα φαινόμενα»: χωρίς να τίθεται θέμα αποδείξεων της αλήθειας των πραγμάτων, έπρεπε τα υπολογιστικά τεχνάσματα που επινοούσαν οι αστρονόμοι και οι μαθηματικοί ανά τους αιώνες να συνάδουν με τις παρατηρήσεις του ουρανού. Αρα η Εκκλησία δεν είχε πρόβλημα με τις συζητήσεις για τον ηλιοκεντρισμό, αρκεί να μην τον αντιμετώπιζαν ως κάτι αληθινό. Ο Γαλιλαίος θεώρησε αρχικά πως μια τέτοια απόφαση της Ιεράς Εξέτασης δημιουργούσε ένα πλαίσιο συνεννοήσεων και δημιουργούσε δυνατότητες διαπραγματεύσεων με την Εκκλησία.
● Ποιοι ήταν τελικά οι σύμμαχοι και ποιοι οι αντίπαλοι του Γαλιλαίου;
Ο Γαλιλαίος δεν είχε να αντιμετωπίσει ως αντίπαλη δύναμη την Εκκλησία στο σύνολό της. Υπήρξαν πολλοί ανώτεροι και κατώτεροι κληρικοί που ήταν κατά καιρούς σύμμαχοί του. Ταυτόχρονα δεν ήταν λίγες οι φορές που φιλόσοφοι και αστρονόμοι στάθηκαν απέναντί του. Αρα δεν έχουμε να κάνουμε με δύο ομογενοποιημένα «μπλοκ», την Εκκλησία και τους επιστήμονες, που από την αρχή ήταν σε αντίπαλα στρατόπεδα. Υπήρχαν μάλιστα πολλοί μεταρρυθμιστές κληρικοί που άρχιζαν εκείνη την εποχή να έχουν αμφιβολίες για την ισχύ του αριστοτελισμού και αναζητούσαν στα κείμενα του Γαλιλαίου την ευκαιρία να αποδεσμεύσουν την ερμηνεία της φύσης από τη δικαιοδοσία της Εκκλησίας ακολουθώντας τις προτροπές του Αγίου Αυγουστίνου. Επίσης οι Ιησουίτες έδειξαν να συμφωνούν με τον Γαλιλαίο και μάλιστα το 1611 διοργάνωσαν μια μεγάλη τελετή στη Ρώμη για να τον τιμήσουν. Δώδεκα χρόνια αργότερα όμως και μετά τη σχεδόν ανεξήγητη επιθετικότητα που έδειξε ο Γαλιλαίος εναντίον τους, οι Ιησουίτες έγιναν σφοδροί αντίπαλοί του.
● Στο θεατρικό έργο ο Πάπας, αντιμέτωπος με έντονες διαμάχες ανάμεσα σε ομάδες λογίων, ζήτησε από τον Γαλιλαίο να παίξει έναν κοινωνικά διαμεσολαβητικό ρόλο για την ειρηνική συνύπαρξη των νέων επιστημονικών ιδεών με τις θεολογικές απόψεις της εποχής. Του ζητάει να γράψει ένα βιβλίο με στόχο τη συμφιλίωση των αντιμαχόμενων πλευρών. Ισχυρίζεστε πως στο έργο σας όλα, εκτός από τους διαλόγους μεταξύ των δύο, συμβαδίζουν με τα ιστορικά τεκμήρια και ερμηνείες. Τότε πώς εξηγείτε το ότι ενώ στο έργο ο Γαλιλαίος δίνει την εντύπωση πως συμφωνεί με την πρόταση του Πάπα, γνωρίζουμε πως στην πραγματικότητα δεν ακολούθησε αυτή την οδό;
Ο Πάπας είναι πολύ ανήσυχος για τις διαμάχες που ξεσπούν ανάμεσα στους φιλοσόφους, θεολόγους, αστρονόμους, μαθηματικούς και εκκλησιαστικούς παράγοντες συμπεριλαμβανομένων των Ιησουιτών. Λόγω των νέων ιδεών που κυκλοφορούν σε πολλούς τομείς της γνώσης, ορισμένοι θεολόγοι αντιδρούν με το γίνουν σκληροί υποστηρικτές της θρησκευτικής ορθοδοξίας. Υπάρχουν φιλόσοφοι που εκφράζουν αντιφατικές απόψεις. Κάποιοι αστρονόμοι μιλάνε ανοιχτά για την κίνηση της Γης διακινδυνεύοντας να προκαλέσουν την οργή της Εκκλησίας. Ενας αριθμός Ιησουιτών διστάζει μεν να εκφράσει δημόσια τις πεποιθήσεις του, αλλά είναι γνωστό από την αλληλογραφία μεταξύ τους ότι δεν πιστεύει πια στην επίσημη γραμμή της Εκκλησίας. Σε βιβλιοθήκες στη Ρώμη αναγνώστες έχουν πρόσβαση σε απαγορευμένα βιβλία. Κυκλοφορούν ωροσκόπια που «προβλέπουν» θανάτους καρδιναλίων, ακόμη και του Πάπα. Και όλα αυτά όσο συνεχίζεται ο καταστροφικός Τριακονταετής Πόλεμος στη διάρκεια του οποίου αμφισβητείται έντονα η ηγετική θέση του Πάπα.
Ο Πάπας θεωρεί πως στο πρόσωπο του φίλου του Γαλιλαίου βρήκε επιτέλους έναν σύμμαχο που κατανοεί τα αδιέξοδα που αντιμετωπίζει. Ζητάει από τον Γαλιλαίο να ενδυθεί τον ρόλο του πολιτικού, να μην επιμένει με απόλυτο τρόπο στις απόψεις του ώστε να βοηθήσει τον Πάπα να βρεθούν τρόποι συμφιλίωσης των αντιμαχόμενων ομάδων, για να επέλθει μια κάποια κοινωνική ειρήνη. Ο Γαλιλαίος δεν είναι ξένος στην πολιτική και έχει επανειλημμένως δείξει τις ικανότητες του σε αυτόν τον τομέα. Ο Πάπας προτείνει στον Γαλιλαίο να γράψει ένα βιβλίο και το βιβλίο να περιέχει διαλόγους ανάμεσα σε τρεις λόγιους: έναν φιλόσοφο (που θα αντιπροσωπεύει τις απόψεις της Εκκλησίας), έναν αστρονόμο (που θα αντιπροσωπεύει τις νέες ιδέες για την κίνηση της Γης) και ζητάει από τον Γαλιλαίο να είναι ο ίδιος ο τρίτος συζητητής, να γίνει ο ουδέτερος και καλοπροαίρετος λόγιος που θα πείσει τον φιλόσοφο και τον αστρονόμο πως πρέπει να έρθουν σε κάποιο συμβιβασμό για το καλό της Εκκλησίας.
Ο Γαλιλαίος σοκάρεται και αντιδρά λέγοντας πως με ένα τέτοιο βιβλίο θα προδώσει τις αρχές του και πως η αλήθεια είναι υπεράνω όλων. Ο Πάπας αντιτείνει πως στην πολιτική η επίκληση της αλήθειας δεν επιλύει τις κοινωνικές εντάσεις ούτε επιτυγχάνει συμβιβασμούς. Η συζήτηση και η συνειδητοποίηση των κινδύνων που αντιμετωπίζει η Εκκλησία κάμπτουν τις αντιρρήσεις του Γαλιλαίου και στην τελευταία συνάντησή τους πριν αναχωρήσει για τη Φλωρεντία, ενώ δεν δεσμεύεται ότι θα ακολουθήσει την πρόταση του Πάπα, δεν φαίνεται να είναι και τόσο κατηγορηματικός εναντίον της όσο ήταν όταν την πρωτοάκουσε.
Τι έγινε όμως στην πραγματικότητα; Μετά τη συνάντησή του με τον Πάπα, το 1624, ο Γαλιλαίος έκανε έξι χρόνια να ανακοινώσει ότι ολοκλήρωσε το βιβλίο του. Το βιβλίο όμως αυτό ήταν σχεδόν έτοιμο μετά τη συνάντηση με τον Πάπα, όπως αποδεικνύουν κειμενικές μελέτες του έργου. Πολλά τμήματά του είναι κατά λέξη κείμενα που είχε ήδη δημοσιεύσει. Γιατί άραγε «καθυστέρησε» την ολοκλήρωση του βιβλίου για έξι χρόνια; Είναι ένα ερώτημα για το οποίο οι ιστορικοί δεν έχουν ικανοποιητικές απαντήσεις. Μήπως συνειδητοποιούσε ότι η στόχευσή του να πείσει την Εκκλησία να υιοθετήσει έστω κάποιες από τις απόψεις του δεν οδηγούσε πουθενά; Μήπως σκεφτόταν να ξαναπιάσει το νήμα των ερευνών του στη φυσική και να μην ασχοληθεί άλλο με την αστρονομία και την κίνηση της Γης; Μήπως έπρεπε να κάνει μια «ηρωική έξοδο» και να γράψει ένα βιβλίο όπως ακριβώς το ήθελε και όχι με βάση όσα είχε και ο ίδιος συμφωνήσει ότι θα κάνει μετά τις αποφάσεις της Ιεράς Εξέτασης το 1616; Στο τέλος κάνει την απονενοημένη κίνηση: εκδίδει ένα βιβλίο με το οποίο έρχεται σε κατά μέτωπο σύγκρουση με την Εκκλησία. Στο βιβλίο του γελοιοποιεί τον φιλόσοφο, υπερθεματίζει για την εγκυρότητα κάθε ισχυρισμού του αστρονόμου και ο καλοπροαίρετος λόγιος αποδεικνύεται συνοδοιπόρος του αστρονόμου παρά ένας ουδέτερος λόγιος. Οι διάλογοι στο θεατρικό κείμενο ανάμεσα στον Πάπα και στον Γαλιλαίο μπορούν ώς έναν βαθμό να μας βοηθήσουν να διερευνήσουμε την εξάχρονη αναμονή του, την αβεβαιότητα και τη διστακτικότητα του Γαλιλαίου να ολοκληρώσει το βιβλίο του.
● Στο θεατρικό έργο σας συνομιλούν σαν δύο φίλοι από παλιά, με ειλικρινή διάθεση να επικοινωνήσουν τα προσωπικά διλήμματα που αντιμετωπίζουν. Πώς συμβιβάζεται αυτό με το ότι ο Πάπας τελικά παρέπεμψε τον Γαλιλαίο στην Ιερά Εξέταση και έγινε ο δριμύτερος κατήγορος του Γαλιλαίου;
Ο Γαλιλαίος σιγά σιγά άρχισε να απομακρύνεται από τις υποσχέσεις που έδωσε το 1616. Πήρε θάρρος από την εκλογή του φίλου του στο αξίωμα του Πάπα, την οποία και χαρακτήρισε ως μια «υπέροχη συγκυρία». Θέλησε να υπερβεί τα όρια που του έθεσε η Εκκλησία. Αρχισε να αποξενώνεται από τους αρχικούς συμμάχους του, τους Ιησουίτες, οι οποίοι έβλεπαν τα γεγονότα να τους δικαιώνουν μιας και τον είχαν έμμεσα προειδοποιήσει να είναι πολύ πιο προσεκτικός. Εγραψε ένα βιβλίο όπου υποστήριξε πως η κίνηση της Γης είναι πραγματική και όχι υπόθεση. Γελοιοποίησε έναν από τους συζητητές στο βιβλίο –τον φιλόσοφο που εξέφραζε τις απόψεις της Εκκλησίας.
Ο Πάπας και όλος ο μηχανισμός της Εκκλησίας ξεσπάθωσαν εναντίον του. Οι φιλίες ξεχάστηκαν, η θετική προδιάθεση του Πάπα εξανεμίστηκε, πάρα πολλοί σύμμαχοί του εξαφανίστηκαν και όσοι έμειναν πιστοί στο πρόσωπό του δεν τολμούσαν να τον υπερασπιστούν δημόσια.
Ο Πάπας, ο οποίος είχε νωρίτερα γράψει και ένα ποίημα που τον επαινούσε, έγινε ο δριμύτερος κατήγορός του. Η απόλυτη εξουσία έπρεπε να δείξει ότι δεν ανέχεται την ανυπακοή, δεν ανέχεται τα «παιχνιδάκια» και έπρεπε να δείξει ότι δεν μπορεί να αμφισβητείται από κανέναν, ακόμη και από τον πιο διάσημο αστρονόμο της Ευρώπης.
Ο Γαλιλαίος καταδικάστηκε γιατί δεν στάθηκε υπάκουος απέναντι στην εξουσία. Και ενώ είχε αποδεχτεί να ακολουθήσει τις αποφάσεις της Ιεράς Εξέτασης το 1616, προσπάθησε στη συνέχεια με διάφορους τρόπους να «ξεφύγει» από τα συμφωνηθέντα. Η εξουσία δεν συγχωρεί την ανυπακοή. Ειδικά, δε, δεν συγχωρεί όταν κάποιος διαλαλεί την ανυπακοή του. Και αυτό έκανε με το βιβλίο του ο Γαλιλαίος. Μπορεί να πίστεψε ότι με έναν φίλο και υποστηρικτή του ως Πάπα θα μπορούσε να προφυλαχτεί από τις συνέπειες της ανυπακοής. Εκεί έπεσε έξω. Στην πολιτική η απαίτηση για υπακοή στην εξουσία είναι πάντα πιο σημαντική από φιλίες. Και όταν η πρώτη απειλείται, η δεύτερη εξαφανίζεται.
● Πώς επηρέασε η πολύχρονη εμπλοκή σας με την πολιτική ακόμη και σε υπουργικό επίπεδο τα όσα πραγματεύεστε σε αυτό το έργο;
Η εμπλοκή μου στην πολιτική είναι μακροχρόνια. Επί κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ, ωστόσο, είχα την τιμή να υπηρετήσω στην κεντρική πολιτική σκηνή σε μια ιδιαίτερα δύσκολη και εξαιρετικά περίπλοκη χρονική συγκυρία κατά την οποία η άσκηση της δικής μας πολιτικής συγκρούστηκε και περιορίστηκε σημαντικά από την επιτήρηση της Τρόικας. Παρατήρησα από πολύ κοντά μηχανισμούς εξουσίας, συντεχνιακές αντιστάσεις αλλά και πρόσωπα που έδωσαν όλο τους το είναι για να υπηρετήσουν χωρίς ιδιοτέλειες το κοινό καλό. Είδα το πώς επηρεάζονται οι φιλίες από τις ειδικές συνθήκες που επιβάλλει η άσκηση της εξουσίας, είδα τα όρια του εφικτού να συγκρούονται με το όραμα. Βίωσα τι θα πει να εκπροσωπείς έναν θεσμό και πώς ο δημόσιος λόγος δεν μπορεί να ταυτίζεται πάντα με την προσωπική άποψη. Αγαπητοί φίλοι και συνάδελφοι, -όπως και εσείς- που διάβασαν το έργο “είδαν” στο θεατρικό ίχνη της τρίχρονης εμπειρίας μου στο υπουργείο Παιδείας. Φαντάζομαι πως έχουν δίκιο....
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου