«Ψεκασμένοι» στην εποχή του CERN

Οι αεροψεκασμοί είναι μια θεωρία συνωμοσίας που επιχειρεί να ερμηνεύσει τα λευκά ίχνη υδρατμών που αφήνουν τα αεροπλάνα σε μεγάλο υψόμετρο ως μυστικά προγράμματα κυβερνητικών υπηρεσιών με χημικές και βιολογικές ουσίες.

Ηταν στις τελευταίες τάξεις του γυμνασίου, κάπου το 1996, όταν ο κολλητός μου στο σχολείο άρχισε να μου μιλάει με ενθουσιασμό για ορισμένα βιβλία που έλεγαν την Ιστορία «αλλιώς». Θυμάμαι να πηγαίνουμε σε υπόγεια βιβλιοπωλεία στο κέντρο της Θεσσαλονίκης με βιβλία που έκρυβαν υποσχέσεις για κάποια σπουδαία αλλά «μυστική» αποστολή του ελληνικού έθνους, διατύπωναν ερωτήματα για την ελληνική ονοματοδοσία των αμερικανικών διαστημικών σκαφών ή δεσμεύονταν να αποκαλύψουν τα «σκοτεινά κέντρα» που καθοδηγούσαν τις ζωές μας.
Ενα από τα μπεστ σέλερ ήταν οι θεωρίες για τη «σχέση» των Ελλήνων με τον αστερισμό Αλφα του Κενταύρου. Ο εναλλακτικός «θησαυρός» γρήγορα αποκαλύφθηκε και έγινε κάλπικος. Οχι για όλους όμως. Είναι άραγε τόσο δύσκολο να ξεχωρίσουμε μια κατασκευασμένη θεωρία από την πραγματικότητα;
Πριν από λίγες ημέρες, περίπου 300 άτομα γέμισαν το αμφιθέατρο του Ιδρύματος Ευγενίδου για να ακούσουν για τον νέο εξωπλανήτη που ανακάλυψαν οι επιστήμονες και έχει αρκετές ομοιότητες με τη Γη. Οι συνωμοσιολόγοι του ελληνικού DNA θα απογοητεύτηκαν, διότι ο πλανήτης μπορεί μεν να βρίσκεται στο αστρικό σύστημα του Κενταύρου αλλά πέραν αυτού ουδέν. Η αθρόα προσέλευση και η σοβαρή συζήτηση με το κοινό που ακολούθησε είναι μια μικρή μόνο ένδειξη του μεγάλου ενδιαφέροντος που καταγράφεται για την επιστήμη τα τελευταία χρόνια. Οπως έγινε πιο πριν με τα βαρυτικά κύματα και παλαιότερα με την ανίχνευση του μποζόνιου Χιγκς, σε κάθε μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη το ενδιαφέρον του κόσμου αναζωπυρώνεται.

Η διάχυση της επιστήμης

Ξεφυλλίζοντας τους καταλόγους των εκλαϊκευμένων επιστημονικών βιβλίων που αναμένεται να κυκλοφορήσουν τους επόμενους μήνες στη γλώσσα μας, είναι ξεκάθαρο πως σε πείσμα της κρίσης η εκδοτική δραστηριότητα του χώρου είναι αξιέπαινη και τα βιβλία φέρουν την υπογραφή κορυφαίων –πολλές φορές βραβευμένων με Νομπέλ– επιστημόνων που θέλουν να μοιραστούν με τον κόσμο το πάθος της επιστήμης τους.
Οι θετικές επιστήμες είναι ανάμεσα στους τομείς που ενδιαφέρουν και ειδικότερα η αστροφυσική, όπως επισημαίνει η Αθηνά Παπαγεωργίου - Κουφίδου από τις εκδόσεις Ροπή, καθώς πολλά από τα αντικείμενα της μελέτης της είναι ορατά στον νυχτερινό ουρανό. Σε αυτή την τάση βοηθά πάντα ο κινηματογράφος με ταινίες που εμπνέονται από σύγχρονες επιστημονικές θεωρίες (π.χ. «Interstellar») ή από τη ζωή μεγάλων επιστημόνων (π.χ. Στ. Χόκινγκ, Αλ. Τούρινγκ). «Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της παραγωγής ποιοτικών επιστημονικών βιβλίων και βιβλίων εκλαΐκευσης, καθώς οι επιστήμονες έχουν πλέον συνειδητοποιήσει ότι ένα ολοένα και μεγαλύτερο μέρος της δουλειάς τους είναι και η διάχυση της γνώσης προς ένα μη ειδικό κοινό», επισημαίνει η κ. Κουφίδου. Οι βιογραφίες επιστημόνων, η κοσμολογία, η νευροβιολογία, η επιστήμη της εξέλιξης είναι τομείς που προσελκύουν το κοινό, όπως λένε εκδότες του επιστημονικού βιβλίου στην «Κ».

Χαρούμενη επιστήμη

Η εκλαϊκευμένη επιστήμη, με εκθέσεις πειραμάτων παρουσία επιφανών μαρτύρων, εμφανίζεται ήδη από τον 16ο αιώνα, μας λέει ο Παναγιώτης Τραυλός των ομώνυμων εκδόσεων, ενώ στο Λονδίνο του 18ου αιώνα ήταν πολύ διαδεδομένα τα «επιστημονικά καφενεία» για τις δημόσιες διαλέξεις των επιστημόνων. «Οταν ο Φάραντεϊ έκανε, μπροστά στον κόσμο, πειράματα με μαγνήτες και σπινθήρες, όλοι εντυπωσιάζονταν.
Νόμιζαν ότι πρόκειται για θαύμα – ύστερα, ακολουθούσε η εξήγηση του φαινομένου», τονίζει.

Το 1872 ιδρύθηκε η επιθεώρηση Popular Science μάς θυμίζει ο Γιάννης Λουζιώτης από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, ενώ τα δύο βιβλία–ορόσημα για τη σύγχρονη εποχή της εκλαϊκευμένης επιστήμης θεωρούνται «Τα τρία πρώτα λεπτά» του Στίβεν Γουάινμπεργκ (1977) και το «Χρονικό του Χρόνου» του Στίβεν Χόκινγκ (1988). «Η επιστήμη είναι το μεγαλύτερο πολιτιστικό επίτευγμα του ανθρώπου. Το κοινό αποκτά παιδεία και κριτική σκέψη. Ετσι θα μπορέσει να ελέγξει πεποιθήσεις, όπως ο θρησκευτικός φανατισμός, η ψευδοεπιστήμη, η παραψυχολογία κτλ. Πόσοι όμως διαβάζουν επιστημονικά βιβλία; Υπάρχει ακόμη δρόμος, αλλά αυτή είναι η πορεία», σημειώνει ο Αλέξανδρος Μάμαλης των εκδόσεων Κάτοπτρο.

Θεωρίες συνωμοσίας

Παρά την έκρηξη της επιστημονικής γνώσης και τη διάχυση της πληροφορίας, η ψευδοεπιστήμη, οι αστικοί μύθοι και οι θεωρίες συνωμοσίας επιμένουν πως τίποτα δεν είναι αυτό που φαίνεται. Για χρόνια αρκετοί πίστευαν (ή και πιστεύουν;) ότι το ερευνητικό κέντρο CERN μπορεί να δημιουργήσει μια μαύρη τρύπα που θα καταπιεί τη Γη, ότι ο Αϊνστάιν «έκλεψε» τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας από τον Ελληνα μαθηματικό Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή ή πως μας ψεκάζουν με χημικά από τον αέρα.

«Υπάρχει ένα μικρό στρώμα στο πάνω μέρος της κοινωνίας που σκέφτεται σχετικά ορθολογικά, ενώ από κάτω είναι ένα βαθύ ποτάμι που δεν έχουμε επίγνωση της αθέατης πλευράς και της απήχησης που έχει.
Υπάρχει ένας παράλληλος κόσμος νοοτροπιών, θεωριών συνωμοσίας, πεποιθήσεων ανορθολογικών, που τρομάζεις όταν το συνειδητοποιείς», τονίζει ο Στέφανος Τραχανάς, πρόεδρος της εκδοτικής επιτροπής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης, υπογραμμίζοντας επίσης την ευθύνη των επιστημόνων οι οποίοι ορισμένες φορές ξεχνούν το αναθεωρητικό πνεύμα της επιστήμης.
«Στις αρχές του 21ου αιώνα, το φαντασιακό της συνωμοσίας συνεχίζει να μας προμηθεύει αναπαραστάσεις και πεποιθήσεις, μέσω των οποίων στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη κουλτούρα αναλύονται οι κρίσεις, οι πόλεμοι, οι επαναστάσεις και οι καταστροφές», γράφει ο Πιερ Αντρέ Ταγκίεφ στο πολύ ενδιαφέρον δοκίμιο «Σύντομη πραγματεία περί συνωμοσιολογίας» που θα κυκλοφορήσει τον Νοέμβριο από τις εκδόσεις Πατάκη (μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου).

Σώρρας και κρισολογία

Στην τελευταία πανελλαδική έρευνα κοινής γνώμης για το θέμα που πραγματοποίησαν ανεξάρτητοι ερευνητές και δημοσίευσε η «Κ» (18/7/2014), το 75,25% των Ελλήνων πολιτών ήταν πεπεισμένο ότι η κρίση της ελληνικής οικονομίας ήταν προσχεδιασμένη από διάφορα εξωθεσμικά κέντρα. «Κάθε πολιτισμός, ακόμη και ο σύγχρονος, ψηφιακός και τεχνολογικός, εμπεριέχει ένα μέρος ανορθολογισμού που δεν είναι σε θέση να ανασχέσει», λέει στην «Κ» ο καθηγητής Μεσαιωνικής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο Νίκος Καραπιδάκης.
Οι θεωρίες συνωμοσίας γίνονται ιδιαίτερα προσφιλείς σε μεγάλα στρώματα του πληθυσμού καθώς χρησιμοποιούν απλοϊκές ερμηνείες και σύμβολα που δεν κουράζουν το μυαλό και είναι έτοιμα να ερμηνεύσουν τα πάντα. «Οταν δεν μπορείς να παρακολουθήσεις μια πολύπλοκη διανοητική διαδρομή η οποία παράγει αποτελέσματα που βιώνεις στην καθημερινή σου ζωή, π.χ. την πολύπλοκη πολιτική της Ε.Ε. ή των ΗΠΑ, της Κίνας, ανατρέχεις σε απλοϊκές εξηγήσεις ότι πίσω από αυτά είναι μασόνοι, οι Εβραίοι, καρτέλ χρηματιστών κ.ο.κ.», τονίζει ο καθηγητής. Σε περιόδους πολιτικής και οικονομικής κρίσης, το φαινόμενο γίνεται εντονότερο και τότε εμφανίζονται ακόμη και παραδείγματα νεο-μεσσιανισμού που υπόσχονται εύκολες λύσεις, όπως για παράδειγμα συμβαίνει με την περίπτωση του Αρτέμη Σώρρα, ο οποίος υπόσχεται την «ολοσχερή» αποπληρωμή κάθε βεβαιωμένης οφειλής προς το Δημόσιο.

Ελλειμμα παιδείας

Το έλλειμμα παιδείας –που δεν είναι μόνο ελληνικό φαινόμενο όπως επισημαίνει ο κ. Καραπιδάκης– και κατ’ επέκταση η ευκολία να αποφύγουμε τις πολύπλοκες αναλύσεις μάς κάνει δεκτικούς σε θεωρίες συνωμοσίας, που «κάνουν τα γεγονότα ευανάγνωστα», γράφει ο Ταγκίεφ, χωρίς την ανάγκη επαλήθευσης – όπως διδάσκει ο επιστημονικός τρόπος σκέψης. Για να εξηγήσει ο συγγραφέας πώς ανοίγει ο δρόμος των συνωμοσιολογικών αντιλήψεων σε περιόδους κρίσης, παραθέτει ένα απόσπασμα της έκκλησης που έκανε ο Μίκης Θεοδωράκης στη διεθνή κοινή γνώμη, το 2012, με τίτλο «Η αλήθεια για την Ελλάδα», όπου μεταξύ άλλων ο γνωστός μουσικοσυνθέτης αναφέρει την ύπαρξη μιας «διεθνούς συνωμοσίας με στόχο την καταστροφή της χώρας μου». Ο συγγραφέας αναφέρει ότι την εποχή της «παγκοσμιοποιημένης λαϊκής κουλτούρας» που δημιούργησε το Διαδίκτυο «όλα έχουν μια αξία», τα λεγόμενα του καθενός έχουν την ίδια αξία «αλήθειας» ή τουλάχιστον «συζήτησης» και δείχνει, όπως όλοι, στην εκπαίδευση. Η αλήθεια, άλλωστε, βρίσκεται «εκεί έξω». Σωστά;

Πρόκειται να κυκλοφορήσουν σύντομα

Οι παρακάτω τίτλοι θα τεθούν σε κυκλοφορία στα βιβλιοπωλεία από αυτόν τον μήνα και μετά.

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

• «Το αίνιγμα του Αϊνστάιν ή μαύρες τρύπες στην μπανιέρα μου», T. B Βισβεσουάρα.
• «Μια φορά και ένα καιρό στο σύμπαν», Ρόμπερτ Γκίλμορ.
• «Ιστορίες μαθηματικής φαντασίας» (προσωρινός τίτλος), επιμέλεια Χριστόδουλος Λιθαρής.

Εκδόσεις Κάτοπτρο

• «Το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης», Εντουαρντ Ουίλσον.
• «Ενα όμορφο ερώτημα. Ανακαλύπτοντας το σχέδιο της φύσης», Φρανκ Βίλτζεκ.
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
• «Ονειρα - Ενα ταξίδι στην εσωτερική μας πραγματικότητα», Στέφαν Κλάιν.
• «Κατανοώντας την εξέλιξη», Κώστας Καμπουράκης.
• «Η βιολογία της ομοφυλοφιλίας», Ζακ Μπαλταζάρ.

Εκδόσεις Πατάκη

• «Σύντομη πραγματεία περί συνωμοσιολογίας», Πιερ Αντρέ Ταγκίεφ.

Εκδόσεις Ροπή

• «Εξηγώντας τον κόσμο», Στίβεν Γουάινμπεργκ.
• «Πέντε δισεκατομμύρια χρόνια μοναξιάς, Η αναζήτηση ζωής σε άλλα αστέρια», Λι Μπίλινγκς.
• «Ο Δαρβινισμός και οι πολέμιοί του. Cambridge University Press», Μάικλ Ρους.
Εκδόσεις Τραυλός
• «Ο Χρόνος, αναγεννημένος (η κβαντική θεωρία, η συνείδηση και το μέλλον του κόσμου μας)», Λι Σμόλιν.
• «Ο Πλάτωνας στο Googleplex (η φιλοσοφία ποτέ δεν πεθαίνει)», Ρεμπέκα Γκολνστάιν.
• «Η ζωή στην κόψη (Η βιολογία και η κβαντική φυσική)», Τζιμ Αλ Καλίλι.

Πηγή: Καθημερινή του Σάκη Ιωαννίδη