Διονύσιος Σιμόπουλος : ο "θεαματικός" κομήτης

Δεν λεω, καλοί είναι οι θεαματικοί τίτλοι σε διάφορα άρθρα, σαν τον πάρα πάνω, αλλά μερικές φορές παραπλανούν σε τέτοιο βαθμό ώστε να έχουμε το περίφημο φαινόμενο που περιγράφεται στο παραμύθι του βοσκού που φώναζε “λύκος στα πρόβατά μου!” με τελικό αποτέλεσμα ότι όταν όντως έρχεται ο λύκος να μην τον βοηθήσει κανείς.
Στη περίπτωση αστρονομικών φαινομένων ωραίοι είναι οι τίτλοι που παρακινούν τον κόσμο να σηκώσει, έστω και προσωρινά, το κεφάλι προς τα πάνω, αλλά ας μην είναι τόσο “θεαματικοί” ώστε να απογοητεύσουν τελικά τους παρατηρητές εάν δεν είναι τόσο “θεαματικοί” όσο υπόσχονταν οι τίτλοι. Εννοώ φυσικά τους πρόσφατους τίτλους που κοσμούν ορισμένες εφημερίδες και ορισμένες ειδησεογραφικές ιστοσελίδες σχετικά με το προσπέρασμα ενός κομήτη από τη γειτονιά της Γης, που είναι μεν γειτονιά αλλά όχι και “ξυστά” όπως αναφέρουν ορισμένοι.
Αναφέρομαι στην προσέγγιση του κομήτη 46Ρ/Βιρτάνεν στη Γη που ανακαλύφτηκε το 1948 από τον αστρονόμο Καρλ Βιρτάνεν και χρειάζεται περίπου 5,4 χρόνια για να ολοκληρώσει μια πλήρη τροχιά γύρω από τον Ήλιο. Αυτός ο κομήτης λοιπόν θα φτάσει στη πλησιέστερη απόσταση από τη Γη μας το μεσημεράκι της Κυριακής, όταν θα βρίσκεται 11,6 εκατομμύρια χιλιόμετρα μακριά. Αν σκεφτείτε ότι η μέση απόσταση της Γης από τη Σελήνη είναι 385.000 χιλιόμετρα, μιλάμε για μιαν απόσταση του κομήτη 30 φορές πιο μακριά! Εάν αυτό μπορεί να χαρακτηριστεί “ξυστά”, ε τι να πω; Φυσικά δεν φταινε πάντα οι δημοσιογράφοι. Στην δεδομένη περίπτωση ο τρόπος που δίνουν οι πηγές τις πληροφορίες μπορούν να παρασύρουν και τους πιο προσεκτικούς. Στη συγκεκριμένη περίπτωση θεωρώ ότι ίσως να φταινε και τα στατιστικά που δόθηκαν και ανέφεραν ότι πρόκειται για μία από τις δέκα κοντινότερες προσεγγίσεις κομήτη από το 1950 και την 20ή κοντινότερη τα τελευταία 1.100 περίπου χρόνια! Που είναι όντως σωστά, αλλά οι αποστάσεις είναι αποστάσεις.
Η δεύτερη “λανθασμένη” πληροφορία είναι η αναφορά ότι ο κομήτης θα φαίνεται με γυμνό μάτι. Και ναι μεν κι αυτό είναι αλήθεια, αλλά ο παρατηρητής πρέπει να βρίσκεται σε περιοχές με σκοτεινό και καθάριο ουρανό όπου δεν υπάρχει ηλεκτροφωτισμός (και φωτορύπανση) σε απόσταση δεκάδων χιλιομέτρων! Αλλά ακόμη και τότε ο εντοπισμός του δεν είναι και τόσο εύκολος, γιατί ο κομήτης θα φαίνεται σαν ένα πρασινωπό φωτεινό σημάδι που θα διασχίζει τον αστερισμό του Ταύρου ανάμεσα από τα δύο περίφημα αστρικά σμήνη του, τις Υάδες και τις Πλειάδες (που ο λαός μας αποκαλεί Πούλια). Τώρα εάν είστε ερασιτέχνες αστρονόμοι, έχετε έναν καλό εξοπλισμό (ακόμη και κιάλια) και έχετε επί πλέον και κάποιον χάρτη του ουρανού που να δείχνει τη θέση του κομήτη, ε τότε σίγουρα θα τον δείτε. Αλλά μη περιμένετε κάτι το θεαματικό όπως οι φωτογραφίες που συνοδεύουν αυτό το κείμενο.

Η τροχιά του κομήτη 46Ρ/Βιρτάνεν που χρειάζεται περίπου 5,4 χρόνια για να ολοκληρώσει μια πλήρη τροχιά γύρω από τον Ήλιο.

Τι είναι, όμως, αυτοί οι κομήτες; Στην αρχαιότητα οι κομήτες ονομάζονταν "Άστρα με Μακριά Μαλλιά" ή "Κομήτες Αστέρες", ενώ ο Αριστοτέλης πίστευε ότι αποτελούσαν ένα φαινόμενο της Γήινης ατμόσφαιρας, μια άποψη που παρέμεινε αποδεκτή για τα επόμενα 1.800 χρόνια. Και σ' όλα αυτά τα χρόνια οι κομήτες αντιμετωπίζονταν με φόβο και δεισιδαίμονες αντιλήψεις, γιατί θεωρούνταν ότι πρόλεγαν ή ήταν η αιτία φυσικών θεομηνιών, πολιτικής αστάθειας, επιδημιών, πείνας, πολέμων και κάθε άλλου είδους καταστροφών. To 44 π.Χ. για παράδειγμα, η δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα συνδυάστηκε με την εμφάνιση ενός κομήτη πάνω από την Ρώμη στον αστερισμό της Μεγάλης Άρκτου. Ανέτειλε στις 5 το πρωί και ήταν τόσο λαμπρός ώστε έγινε αντιληπτός απ’ όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Οι άνθρωποι της εποχής υπέθεσαν τότε ότι η εμφάνιση του κομήτη ήταν η ένδειξη της εισόδου της ψυχής του Ιουλίου Καίσαρα στις τάξεις των αθανάτων θεών.
Το 451 μ. Χ. και παρά την εμφάνιση ενός νέου κομήτη οι Ρωμαϊκές λεγεώνες κατατρόπωσαν τον Αττίλα σταματώντας έτσι την προέλασή του προς την Δύση. Μετά την μάχη οι Ρωμαίοι αποφάσισαν ότι ο κομήτης πρέπει να ήταν κακός οιωνός για τον Αττίλα και όχι γι’ αυτούς! Στην κακή επίδραση της εμφάνισης ενός κομήτη απέδωσαν οι άνθρωποι της εποχής εκείνης και την έκρηξη του Βεζούβιου το 1631 αν και στις 8 προηγούμενες εκρήξεις του ηφαιστείου δεν είχε εμφανιστεί κανένας κομήτης! Το γεγονός φυσικά είναι ότι ο οποιοσδήποτε μπορεί να συνδυάσει την εμφάνιση ενός κομήτη με κάποια καταστροφή, γιατί καταστροφές συμβαίνουν τόσο συχνά ώστε μία απ’ αυτές είναι βέβαιο ότι μπορεί να συμπέσει με την εμφάνιση κάποιου κομήτη από απλή και μόνο σύμπτωση.
Σήμερα το τμήμα που θαυμάζουμε στους κομήτες είναι αναμφίβολα οι περίφημες ουρές τους που εκτείνονται σε μήκος εκατοντάδων εκατομμυρίων χιλιομέτρων. Η καρδιά όμως ενός κομήτη είναι ο πυρήνας του, από τον οποίο δημιουργούνται τα δύο άλλα του τμήματα: η κεφαλή και η ουρά του. Γιατί στα απόμακρα, σκοτεινά και παγωμένα όρια του διαστήματος, ένας κομήτης δεν είναι παρά μια άμορφη, γκριζωπή μάζα με μέση διάμετρο 20 περίπου χιλιομέτρων. Ο πυρήνας αυτός αποτελείται από παγωμένη διαστημική σκόνη και παγωμένα μόρια αμμωνίας, μεθανίου, διοξειδίου του άνθρακα και νερού που οδήγησαν τον αστρονόμο Φρεντ Γουίπλ να προσομοιάσει τους κομήτες με βρώμικα παγόβουνα. Όταν όμως ο παγωμένος αυτός πυρήνας πλησιάσει τον Ήλιο και στα παγωμένα αυτά αέρια επιδράσει η ηλιακή ακτινοβολία τα κάνει να εξατμιστούν. Τα αέρια αυτά διασκορπίζονται αρκετές εκατοντάδες χιλιόμετρα προς όλες τις κατευθύνσεις γύρω από τον πυρήνα σχηματίζοντας έτσι μια νεφελώδη, σχεδόν σφαιρική περιοχή που αποτελεί την κεφαλή του κομήτη, με διάμετρο 150.000 χιλιομέτρων, διάμετρο δηλαδή πολύ μεγαλύτερη από οποιονδήποτε πλανήτη.

Ο Κομήτης Χέηλ-Μποπ που ανακαλύφτηκε από δύο Αμερικανούς τον Άλαν Χέηλ και τον Τόμας Μποπ στις 23 Ιουλίου του 1995 όταν ο κομήτης βρίσκονταν σε απόσταση ενός δισεκατομμυρίου χιλιομέτρων από τον Ήλιο. Ο Χέηλ-Μποπ δεν είναι κάποιος νέος κομήτης που ξεπήδησε από το σύννεφο του Οορτ αλλά είναι μέρος του ηλιακού μας συστήματος και προσέρχεται προς το εσωτερικό του διανύοντας 1,5 εκατομμύριο χιλιόμετρα 

Καθώς όμως ο κομήτης πλησιάζει όλο και πιο πολύ τον Ήλιο, η ηλιακή ακτινοβολία παρασέρνει τα σωματίδια σκόνης που ξεφεύγουν από την κεφαλή του σχηματίζοντας μία τεράστια κιτρινωπή «ουρά σκόνης». Συγχρόνως η πίεση των φορτισμένων σωματιδίων του ηλιακού ανέμου παρασέρνει τα ιονισμένα αέρια και σχηματίζει μία δεύτερη «ουρά πλάσματος» που έχει γαλαζωπή απόχρωση. Και οι δύο αυτές ουρές εκτείνονται πολλές φορές σε μήκος δεκάδων εκατομμυρίων χιλιομέτρων που έχει κατεύθυνση προς την αντίθετη πάντα πλευρά απ' αυτήν που βρίσκεται ο Ήλιος. Η πυκνότητα φυσικά της θεαματικής αυτής ουράς είναι μικρότερη ακόμη και από το πιο καλύτερο κενό που μπορεί να επιτευχθεί στα εργαστήρια της Γης. Πολλές φορές μάλιστα έχουμε κομήτες οι οποίοι σχηματίζουν ουρές σκόνης περισσότερες της μιας. Το 1744 για παράδειγμα, ο κομήτης Σεσώ μετά την παράκαμψη του Ήλιου παρουσιάστηκε με έξι ουρές που κουβαλούσε σαν φτερωτό διάδημα.
Οι μελέτες που έχουν γίνει μέχρι τώρα οδηγούν τους επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι στα πρώτα χρόνια της ζωής ενός κομήτη ο πάγος στην επιφάνειά του εξατμίζεται από την θερμότητα του Ήλιου και η σκόνη που απομένει σχηματίζει μια μαύρη μονωτική κρούστα. Κάθε φορά που ο κομήτης περνάει κοντά στον Ήλιο η ενέργεια που παγιδεύεται στο κοκκώδες εσωτερικό του πυρήνα ανεβάζει την θερμοκρασία στους 100 βαθμούς Κελσίου εξατμίζοντας τον πάγο κάτω από την επιφανειακή κρούστα. Με την πίεση που δημιουργείται η κρούστα σπάζει επιτρέποντας στα αέρια να διαφεύγουν με τη μορφή πιδάκων.
Διάφορα μοντέλα έχουν κατά καιρούς προταθεί για τους κομητικούς πυρήνες. Το μοντέλο Γουίπλ υποστηρίζει ότι ο πυρήνας είναι στην πραγματικότητα μια ακανόνιστη βρόμικη χιονόμπαλα με τους πίδακες να διαφεύγουν όχι από ρωγμές αλλά από ολόκληρες επιφάνειες που θερμαίνονται από τον Ήλιο. Ένα άλλο μοντέλο παρομοιάζει τον πυρήνα με σωρό κορρημάτων, ένα παγωμένο μωσαϊκό από κομμάτια πάγου στο μέγεθος ενός σπιτιού, συνδεμένα μεταξύ τους κάτω από το περίβλημα μιας κρούστας, ενώ οι πίδακες των αερίων διαφεύγουν από τα διαστήματα ανάμεσα στα παγωμένα κομμάτια. Το τρίτο μοντέλο προτείνει την ύπαρξη ενός πυρήνα από μεγάλους ογκόλιθους, κολλημένους με το βρόμικο παγωμένο κάλυμμα που απέκτησαν κατά την γέννηση του Ηλιακού μας Συστήματος. Τα αέρια ξεφεύγουν από τα γεμάτα πάγο διάκενα που παρεμβάλλονται ανάμεσα στους ογκόλιθους.
Η σημερινή πάντως αντίληψη που έχουμε για τους κομήτες είναι ότι αποτελούν τα απομεινάρια των υλικών που δημιούργησαν τον Ήλιο και τους πλανήτες, πρόκειται δηλαδή για τα πιο αρχέγονα υλικά του Ηλιακού Συστήματος. Τα υλικά αυτά παρέμειναν άμορφα και ασχημάτιστα σαν πραγματικά «βρώμικα παγόβουνα» του διαστήματος, περιβάλλοντας το Ηλιακό Σύστημα σαν ένα τεράστιο σύννεφο στα εξωτερικά όριά του. Ο Ολλανδός αστρονόμος Ίαν Οόρτ πρότεινε το 1950 ότι το εξωηλιακό αυτό σύννεφο, σε απόσταση μέχρι και ενός έτους φωτός από τον Ήλιο, είναι ο τόπος της γέννησης και της δημιουργίας των κομητών. Στα όρια αυτά του Ηλιακού μας Συστήματος, με την βοήθεια της ηλιακής ακτινοβολίας και της επίδρασης των απόμακρων άστρων, τα παγωμένα αέρια και η διαστημική σκόνη συμπιέστηκαν σχηματίζοντας δισεκατομμύρια «χιονόμπαλες» με διάμετρο από 1 έως 150 χιλιόμετρα που απετέλεσαν τους εμβρυακούς πυρήνες των κομητών.
Με ποιόν όμως τρόπο αναγκάζονται οι κομήτες να αφήσουν τον τόπο που γεννήθηκαν και να μεταφερθούν από τις παρυφές του ηλιακού συστήματος προς τον Ήλιο; Η πιο πιθανή εξήγηση είναι ότι από καιρό σε καιρό, κάποιο άστρο ή ακόμη και η επίδραση ορισμένων νεφελωμάτων, καθώς το ηλιακό σύστημα περνάει μέσα απ' αυτά, ταράζει την ήσυχη διαβίωση των κομητών στο “Σύννεφο του Οόρτ” και σπρώχνει ορισμένους από το εξωτερικό τμήμα του ηλιακού συστήματος σ’ ένα ταξίδι που μπορεί να διαρκέσει δεκάδες χιλιάδες χρόνια μέχρι να τους δει ανθρώπινο μάτι. Στο ταξίδι αυτό ορισμένοι από τους κομήτες ακολουθούν παραβολική τροχιά, κάνοντας ένα μόνο ταξίδι προς τον Ήλιο χωρίς επιστροφή. Άλλοι όμως επηρεάζονται βαρυτικά από τους γίγαντες πλανήτες του ηλιακού συστήματος, και ιδιαίτερα από τον Δία, και αλλάζουν κατεύθυνση και ταχύτητα διαμορφώνοντας μικρότερες ελλειπτικές τροχιές γύρω από τον Ήλιο. Έτσι οι κομήτες αυτοί μετατρέπονται σε περιοδικούς επανεμφανιζόμενους επισκέπτες μας.
Μια πλήρης περιφορά ενός τέτοιου κομήτη γύρω από τον Ήλιο μπορεί να διαρκέσει από μερικές χιλιάδες χρόνια μέχρι και μερικά εκατομμύρια χρόνια ανάλογα με την τροχιά του. Για παράδειγμα η περίοδος του Κομήτη Κοχούτεκ είναι 75.000 χρόνια. Οι συνεχείς όμως αυτές επισκέψεις στο εσωτερικό του ηλιακού συστήματος τους κάνει να αλλάζουν συχνά την τροχιά τους, η οποία γίνεται όλο και πιο μικρή με αποτέλεσμα τη σμίκρυνση της περιοδικότητάς τους. Ο κομήτης με την μικρότερη περιοδικότητα είναι ο κομήτης Ένκε ο οποίος μας επισκέπτεται μια φορά κάθε τρία χρόνια και 4 μήνες. Φυσικά όλα αυτά συμβαίνουν όταν πρόκειται για κανονικούς κομήτες, γιατί υπάρχουν και μερικοί που δεν είναι κανονικοί. Μερικοί δεν έχουν κεφαλή, ενώ άλλοι δεν έχουν ουρά. Άλλοι πάλι αντί να γίνονται όλο και πιο λαμπεροί καθώς πλησιάζουν στον Ήλιο, ξεθωριάζουν ή και χάνονται τελείως χωρίς να αφήσουν κανένα ίχνος πίσω τους.
Ένας από τους πιο παράξενους κομήτες που έχουν παρατηρηθεί ποτέ, ο κομήτης Σουμέϊκερ-Λεβύ 9, συγκρούστηκε με τον πλανήτη Δία στις 21 Ιουλίου 1994. Ο κομήτης αυτός ήταν ο ένατος κομήτης που ανακάλυψε το ζευγάρι Γιουτζήν και Καρολάιν Σουμέϊκερ και τον φίλο τους Ντέιβιντ Λεβύ. Η πρώτη του εμφάνιση έγινε αντιληπτή στις 25 Μαρτίου 1993 με τη βοήθεια του τηλεσκοπίου των 46 εκατοστών στο Αστεροσκοπείο Πάλομαρ στη Καλιφόρνια. Η εμφάνισή του στην ειδική φωτογραφική πλάκα είχε τη μορφή ενός "στραπατσαρισμένου κομήτη", αλλά όπως αποδείχτηκε αργότερα επρόκειτο για έναν κομήτη με 21 τουλάχιστον πυρήνες. Οι υπολογισμοί που έγιναν μετά την ανακάλυψή του μας απεκάλυψαν ότι ο κομήτης αυτός βρίσκονταν σε τροχιά γύρω από τον Δία του οποίου η βαρυτική δύναμη πρέπει να τον είχε αιχμαλωτίσει πριν από πολύ καιρό. Τον Ιούλιο του 1992 ο άτυχος αυτός επισκέπτης προσπέρασε τον Δία σε πολύ κοντινή απόσταση, με αποτέλεσμα να διασπαστεί ο πυρήνας του σε 21 ή και περισσότερα κομμάτια που σχημάτισαν μιαν αρμάδα η οποία έμοιαζε με ένα «περιδέραιο μαργαριταριών».
Αν και ο αρχικός κομήτης δεν πρέπει να ήταν πάρα πολύ μεγάλος καθένα από τα κομμάτια που τον αποτελούσαν είχε διάμετρο μερικών χιλιομέτρων. Γι' αυτό, όταν τον Ιούλιο του 1994 οι διαστημικές αυτές βολίδες συγκρούστηκαν με την ατμόσφαιρα του Δία με ταχύτητα 216.000 χιλιομέτρων την ώρα, εκτίναξαν στο διάστημα αρκετές ποσότητες υλικών από τα απόκρυφα μέρη του γιγάντιου πλανήτη αποκαλύπτοντάς μας μερικά από τα βαθύτερα μυστικά του. Οι εκρήξεις από τη σύγκρουση ανατάραξαν την ατμόσφαιρα του Δία, αφήνοντας πίσω τους ζεστές φυσαλίδες αεριών στην ατμόσφαιρα καθώς και μεγάλα σκοτεινά σημάδια τα οποία ήταν ορατά για αρκετό καιρό μετά την πρόσκρουση. Πιστεύεται ότι τα κομμάτια του κομήτη κατάφεραν να φτάσουν σε βάθος 600 χιλιομέτρων στην αέρια σούπα της ατμόσφαιρας του Δία, ενώ η πρόσκρουση του ήταν η πρώτη παρόμοια σύγκρουση ενός σώματος στην επιφάνεια ενός άλλου που μπόρεσε να παρακολουθήσει ο άνθρωπος, βγάζοντας έτσι χρήσιμα συμπεράσματα για τα αποτελέσματα μιας πιθανής σύγκρουσης του πλανήτη μας με τα “βρώμικα παγόβουνα” του διαστήματος.

Διονύσης Σιμόπουλος fb