Στέφανος Τραχανάς: Το Μικρό Λεξικό της Ψευδοεπιστήμης

Το Μικρό Λεξικό της Ψευδοεπιστήμης

4 βασικά λήμματα

1. Ψευδοεπιστήμη: 

Οποιοσδήποτε επιστημονικοφανής ισχυρισμός –μεγαλειώδης κατά κανόνα– που κυκλοφορεί κυρίως στο διαδίκτυο και αρνείται να υποβληθεί για ανεξάρτητο έλεγχο σε ένα επιστημονικό περιοδικό με κριτές, όπως προβλέπεται από τη θεσμική επιστήμη. Ψευδοεπιστήμη είναι λοιπόν ό,τι δεν έχει περάσει αυτό τον έλεγχο και επομένως δεν συμπεριλαμβάνεται στην υπάρχουσα θεσμική γνώση, όπως αυτή καταγράφεται στα έγκριτα επιστημονικά περιοδικά, στα προγράμματα σπουδών των πανεπιστημίων και στα καθιερωμένα πανεπιστημιακά συγγράμματα. Παραδείγματος χάριν το περιεχόμενο μιας ομιλίας στο Youtube από έναν –επιστήμονα ή μη– ο οποίος ισχυρίζεται ότι ανατρέπει τη θεωρία της εξέλιξης, κατατάσσεται αυτόματα στη σφαίρα της ψευδοεπιστήμης εκτός κι αν ο ομιλητής δώσει αναφορά σε κάποια από τις παραπάνω έγκριτες πηγές. Ακόμα περισσότερο αφού πρόκειται για μια επαναστατική ανατροπή των θεμελίων της σύγχρονης βιολογίας, η οποία δεν μπορεί παρά να διδάσκεται σε όλα τα τμήματα Βιολογίας και να περιλαμβάνεται σε όλα τα σχετικά συγγράμματα. Αν τέτοιες παραπομπές δεν προσκομίζονται όταν ζητηθούν, τότε έχουμε μπροστά μας μια τυπική περίπτωση ψευδοεπιστήμης. Χαρακτηριστικό των ψευδοεπιστημονικών θεωριών είναι ότι οι φορείς τους αυτοπροσδιορίζονται ως αντίπαλοι του επιστημονικού κατεστημένου το οποίο τους πολεμά γιατί επιχειρούν να αποκαλύψουν την αλήθεια την οποία αυτό αποκρύβει. Ψευδοεπιστήμη και θεωρίες συνωμοσίας πάνε χέρι-χέρι. Ορισμένες μορφές ψευδοεπιστήμης –βλέπε Νέα Εποχή παρακάτω– παραπέμπουν περισσότερο σε θρησκευτικό κίνημα παρά σε επιστήμη, όσο κι αν η επιστήμη είναι αναγκαία ως περιτύλιγμα του τελικού προϊόντος. Οι εκπρόσωποι αυτού του ρεύματος μοιάζουν μάλλον με ευαγγελιστές ιεροκήρυκες ή ανατολικούς μύστες παρά με επιστήμονες, έστω και του πιο χαλαρού τύπου. Πρόκειται για την πιο διαδεδομένη –και ευπώλητη– μορφή ψευδοεπιστήμης.

2. Κβαντική Μηχανική και Ψευδοεπιστήμη: 

Στο πλαίσιο της ψευδοεπιστήμης το επίθετο κβαντικός χρησιμοποιείται κατά κόρον για να προσδώσει επιστημονική σοβαροφάνεια σε κωμικές έννοιες –π.χ. κβαντικό μασάζ– ή σε βαρύγδουπες κενολογίες, όπως κβαντική θεολογία, κβαντική ψυχανάλυση, κ.λπ. Ομάδα στόχος είναι οι έτοιμοι να εντυπωσιαστούν από σπουδαιοφανείς λέξεις και όρους απλώς και μόνο επειδή δεν τις καταλαβαίνουν. Το «κβαντικός» είναι η μαγική λέξη της μοντέρνας ψευδοεπιστήμης. Η αποτελεσματικότητά της –ένα είδος πνευματικής ύπνωσης του στόχου– είναι τόσο πιο εγγυημένη όσο πιο σπουδαιοφανές και ακατάληπτο είναι το χρησιμοποιούμενο λεκτικό σύμπλεγμα. Π.χ. κβαντική συνειδητότητα, κβαντικό ενεργειακό πεδίο, κ.λπ. Αν σε κάποιες περιπτώσεις –π.χ. όταν λέμε κβαντική φυσική– το σύμπλεγμα σημαίνει κάτι υπαρκτό, αυτό θα πρέπει να θεωρηθεί ως αξιοσημείωτη εξαίρεση!


3. Νέα Εποχή (New Age): 

Ημιθρησκευτικό κίνημα αμερικανικής προέλευσης με εκατοντάδες εκατομμύρια πιστών και οπαδών σε όλο τον κόσμο. Μία από τις πιο επιτυχημένες πολυεθνικές με βασικό προϊόν ευπώλητα βιβλία και διαλέξεις επί παντός επιστητού, αλλά κυρίως μη επιστητού. Με πολλά επίσης ιδιωτικά επαγγέλματα να ανθούν χάρις σε αυτήν. Ως γνήσια πολυεθνική, η Νέα Εποχή –ο Νέος Πολιτισμός σύμφωνα με άλλους– είναι ένα μεταμοντέρνο κίνημα με βασική αρχή το «Όλα παίζουν: Everything goes». Είναι ένα κοκτέιλ παραδοσιακών θεολογιών –ευπροσάρμοστο στις τοπικές ανάγκες– με απροσδιόριστο θεό αλλά με κυρίαρχο στοιχείο τον ανατολικό μυστικισμό και τις πνευματιστικές του δοξασίες και πρακτικές. Σε αντίθεση όμως με τις παραδοσιακές θρησκείες, η Νέα Εποχή επιδιώκει να είναι μια επιστημονική θρησκεία. Σύμφωνα με τους θεολόγους της, στηρίζεται στην Κβαντομηχανική –την τελευταία λέξη της σύγχρονης φυσικής– και βάσει αυτής αποδεικνύει όλα της τα ζητούμενα. Από την ύπαρξη θεού και την αθανασία της ψυχής έως την θεραπεία από τον καρκίνο με τη δύναμη του κβαντικού μας πνεύματος. Η Νέα Εποχή είναι μια κβαντική θρησκεία (δες και προηγούμενο λήμμα). Τέλος, δεν πρέπει να υποτιμηθεί η συμβολή της στη δημιουργία νέων –και ποιοτικών– θέσεων εργασίας σε πολλές και αυξανόμενες επαγγελματικές ειδικότητες (κβαντικός γιατρός, κβαντικός μασέρ, κβαντικός θεολόγος, κβαντικός ψυχολόγος, κβαντικός ηθοποιός, κβαντικός υδραυλικός, κ.λπ.). Αν και δεν έχουν γίνει ακόμα συστηματικές μελέτες, εν τούτοις όλες οι ενδείξεις δείχνουν ότι το ελληνικό υποκατάστημα της Νέας Εποχής είναι από τα πιο επιτυχημένα διεθνώς. Οι συμβατικοί επιστήμονες ελάχιστα ασχολούνται με την Νέα Εποχή, όταν όμως αναγκάζονται να σχολιάσουν τους ισχυρισμούς της δεν φείδονται καυστικών χαρακτηρισμών με ένα ευρύ φάσμα σημασιών. Στο ίδιο πνεύμα κανένα πανεπιστήμιο ή επιστημονικό περιοδικό με κριτές δεν δίνει βήμα για την έκφραση των σχετικών δοξασιών, οι οποίες παραμένουν έτσι σταθερά έξω από τα όρια της επιστήμης και των θεσμών της. Εξαίρεση αποτελεί η Ελλάδα για την οποία αφιερώνεται ειδικό λήμμα στο λεξικό που συνεχίζεται.

4. Ψευδοεπιστήμη και δημόσιοι θεσμοί στις δημοκρατικές κοινωνίες: 

Στις δημοκρατικές κοινωνίες η ελευθερία έκφρασης ψευδοεπιστημονικών απόψεων και ιδεών είναι απόλυτη και προστατεύεται από τις ίδιες θεμελιώδεις συνταγματικές διατάξεις που προστατεύουν την ελευθερία του λόγου. Όμως σε όλες τις δημοκρατικές κοινωνίες –με δακτυλοδεικτούμενες εξαιρέσεις κάποιες πολιτείες του αμερικανικού νότου– ισχύει επίσης ότι όλοι οι δημόσιοι εκπαιδευτικοί και επιστημονικοί θεσμοί –σχολεία, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, επιστημονικές ενώσεις, δημόσια τηλεόραση, κ.λπ.– έχουν καταστατική υποχρέωση να υπερασπίζονται τη θεσμική επιστήμη και να είναι σταθερά απέναντι στην ψευδοεπιστήμη. Ειδικότερα η προστασία της δημόσιας εκπαίδευσης από τη διείσδυση ψευδοεπιστημονικών ιδεών, θεωρείται πρωταρχικό καθήκον της δημοκρατικής πολιτείας. Τουλάχιστον για τις κοινωνίες που οικοδομήθηκαν πάνω στις αρχές του διαφωτισμού και του κοσμικού κράτους, οι παραπάνω διακρίσεις είναι θεμελιώδεις.
Η επιστήμη παράγει αντικειμενική και πάντως διαψεύσιμη γνώση που υπόκειται σε δημόσια διαδικασία ελέγχου και επομένως ανήκει στη δημόσια σφαίρα της κοινωνικής ζωής. Αντίθετα, η ψευδοεπιστήμη ανήκει στην ιδιωτική σφαίρα της ζωής των ανθρώπων διότι πρόκειται για πεποιθήσεις, γνώμες, εικοτολογίες ή δοξασίες που η δημόσια έκφρασή τους προστατεύεται μεν ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα, όμως η αναπαραγωγή και η διάδοσή τους είναι δουλειά των ενδιαφερομένων πολιτών και όχι του κράτους. Διαφορετικά θα ανοίγαμε το δρόμο για την κρατική παρέμβαση στον χώρο των ιδεών και των πεποιθήσεων των πολιτών με τα πολύ γνωστά από την ιστορία αποτελέσματα. Όσο κι αν οι φορείς της δεν το αντιλαμβάνονται, ο αποκλεισμός της ψευδοεπιστήμης από τους δημόσιους θεσμούς προστατεύει και τους ίδιους από επιλεκτικές κρατικές παρεμβάσεις με ό,τι αυτές συνεπάγονται.

Πηγή:https://pseudoscience-observatory.blogspot.com/2020/03/blog-post.html?fbclid=IwAR3SmPFApHQ30oPDvo8DYzPK16ToBngBm77l6U5YcX4RCfD3e8dBhDoDMFg