Τα εμβόλια απλά από έναν βιολογο

του Θωμά Γληγόρη από το fb

Τις τελευταίες εβδομάδες είχα αρκετές συζήτησεις με συγγενείς και φίλους σχετικά με τα εμβόλια και αν και δεν με είχε απασχολήσει ποτέ πριν ομολογώ ότι κατάλαβα πως υπάρχει ένα σημαντικό κενό στην ενημέρωση που ξεκινά απο τον ειδικό και καταλήγει στον μέσο πολίτη που δεν έχει εξειδίκευση – σε αυτήν την περίπτωση εξειδίκευση στη μοριακή βιολογία.
Προσωπικά δεν δουλεύω σε έρευνα σχετική με τον ιό αύτην την περίοδο. Αλλά είμαι ‘μάχιμος’ μοριακός βιολόγος οπότε θα προσπαθήσω με απλό τρόπο να εξηγήσω κάποια πράγματα χωρίς να μπώ σε τεχνικές λεπτομέρειες.
Η βιολογία, η ιατρική και οι διαφορές τους
Ένα πρώτο πράγμα που πρέπει να εξηγήσω είναι τη διαφορά μεταξύ ιατρικής και βιολογίας. Η ιατρική έχει άμεσο σκοπό τη θεραπεία. Προκειμένου να θεραπεύσουν, οι γιατροί υπήρξαν στην ουσία ιστορικά οι πρώτοι πειραματιστές. Αν κάποια πρακτική οδηγούσε σε θεραπεία – έστω και περιστασιακή – η θεραπεία υιοθετούνταν χωρίς απαραίτητα τη γνώση του ‘πως’ η θεραπεία δουλεύει.
Το ‘πως’ αυτό στην επιστήμη το λέμε ‘μηχανισμό’. Με το ‘πως’ ασχολείται η βιολογία. Δηλαδή η βιολογία είναι ‘μηχανιστική επιστήμη'. Ασχολείται με 'συμπεριφορές' μορίων (πρωτεϊνών, DNA, RNA, λιπιδίων κλπ) μέσα στο κύτταρο. Η βιολογία έχει διάφορους υποκλάδους αλλά η έννοια μοριακή βιολογία καλύπτει ένα μεγάλο μέρος της μηχανιστικής βιολογίας.
Ένα πράγμα που πρέπει να γίνει κατανοητό είναι οτι αυτές οι ‘συμπεριφορές΄ των μοριών που ανέφερα ( DNA, RNA κλπ) ακολουθούν κανόνες ριζωμένους σε μια πιο βασική επιστήμη, τη χημεία.
Δηλαδή, υπάρχει ιεράρχια κανόνων (ή νόμων) στη φύση: βασικοί νόμοι χημείας οδηγούν σε κανόνες βιολογίας. Οι κανόνες της βιολογίας με τη σειρά τους οδηγούν σε διεργασίες σε ένα πιο σύνθετο επίπεδο, στο επίπεδο της φυσιολογίας του οργανισμού. Η μοντέρνα ιατρική ασχολείται ακριβώς με αυτό το επίπεδο της φυσιολογίας και των δυσλειτουργιών της (παθοφυσιολογίας-παθολογίας).
Η ιατρική και η βιολογία τις τελευταίες δεκαετίες άρχισαν να ‘μιλούν’ διαφορετική γλώσσα, τόσο πολύ μάλιστα που χρειάζεται η εισαγωγή μεταφραστή: ο μεταφραστής αυτός είναι ένας καινούργιος κλάδος της ιατρικής που λέγεται μεταφραστική ιατρική – και προσπαθεί να γεφυρώσει ακριβώς αυτό το χάσμα. Όσο πιο καλά γεφυρώσουμε το χάσμα αυτό τόσο πιο πολλές γνώσεις απο τη βιολογία θα περάσουν στην ιατρική για να μετατραπούν σε θεραπείες.
Η έννοια της χημικής συγγένειας
Μια κεντρική έννοια στη μοριακή βιολογία είναι η έννοια της ‘χημικής συγγένειας’. Θα την εξηγήσω με ένα απλό παράδειγμα: φανταστείτε σε μια σχετικά μικρή πλατεία ένα απίθανο συνωστισμό χιλίων ατόμων. Σαν παράδειγμα επίσης ας πάρουμε σαν δεδομένο ότι στα χίλια άτομα τα 998 είναι εντελώς άγνωστα μεταξύ τους. Υπάρχουν όμως χαμένα μέσα στο πλήθος δύο αδέρφια. Και ψάχνουν το ένα το άλλο.
Μέσα στην προσπάθεια τους να βρεθούν πέφτουν επάνω σε αγνώστους: κάνουν μια πολύ γρήγορη επαφή – ένα σκανάρισμα– αντιλαμβάνονται οτι αυτός που έπεσαν επάνω δεν είναι ο συγγενής τους, τον αφήνουν και συνεχίζουν το ψάξιμο. Μετά απο πολλές συγκρούσεις που δεν παράγουν αποτέλεσμα (επειδή δεν υπάρχει η συγγένεια που λέγαμε) κάποια στιγμή αργά ή γρήγορα τα δυο αδέρφια συναντιούνται. Και επείδη αναγνωρίζουν το ένα το άλλο – υπάρχει η συγγένεια – μένουν μαζί.
Αυτο το απλό παράδειγμα στην ουσία αντικατοπτρίζει τι γίνεται μέσα στα κύτταρα μας. Τα βασικά συστατικά είναι χιλιάδες χιλιάδων σε έναν απειροελάχιστο χώρο και συγκρούονται συνεχώς μεταξύ τους. Όταν όμως δεν έχουν αυτή τη συγγένεια που ανέφερα συνεχίζουν τις συγκρούσεις μέχρι να βρούν κάτι - χημικά πλέον -‘συγγενικό’.
Αυτές οι χημικές συγγένειες
α) είναι μετρήσιμες, δηλ. μπορούμε να τις χαρακτηρίσουμε με μεθόδους πειραματικές και να τους δώσουμε έναν αριθμό που δείχνει πόσο ισχυρή είναι η συγγένεια και
β) είναι προϊόν διεργασιών που πήραν εκατομμύρια χρόνια για να εξελιχθούν και στην ουσία ακόμη εξελίσσονται. Αλλά αλλάζουν σε τέτοιες κλίμακες χρόνου – δεν αλλάζουν μέσα σε δεκάδες χρόνια - αλλά μέσα σε εκατόνταδες εκατομμύρια χρόνια.
Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι κανόνες της βιολογίας μέσα στη ζωή που ζούμε εμείς δεν θα αλλάξουν. Μπορεί να αλλάξουν σε εκατομμύρια χρόνια απο τώρα σε κάποιο βαθμό αλλά προς το παρόν τους θεωρούμε σταθερούς. Αυτή είναι μια σημαντική διαφορά σε σχέση με τους κανόνες της φυσικής και της χημείας που θεωρούνται αμετάβλητοι στο σύμπαν μας.
Οπότε τι μπορούμε να συμπεράνουμε εσείς κι εγώ πλέον, για το RNA εμβόλιο έχοντας δυο απλά πράγματα στο μυαλό μας: το κανόνα της χημικής συγγένειας και το κανόνα της σταθερότητας των νόμων της βιολογίας;
Όταν το RNA απο το εμβόλιο που θα κάνουμε μπει μέσα στα κύτταρα μας θα αρχίσει τις συγκρούσεις όπως περιέγραψα παραπάνω. Θα συναντήσει και θα ‘σκανάρει΄για χημική συγγένεια δεκάδες, εκατοντάδες ή και χιλιάδες 'αγνώστους'. Θα μπεί και στον πυρήνα όπου υπάρχουν τα περιβόητα χρωμόσωματα, θα ‘συγκρουστεί’ και με το περιβόητο DNA κλπ. Αλλά την απάντηση μπορείτε να τη δώσετε και μόνοι σας πλέον: όλα αυτά δεν είναι (χημικά) συγγενικά – η αλληλουχία αυτού του RNA δεν έχει πολλούς συγγενείς μέσα στα κύτταρα μας παρα μόνο σε ένα μέρος που έχει συγγένεια για RNA και το οποίο λέγεται ριβόσωμα. Και ο λόγος γι αυτό είναι οτι υπάρχει ενας κανόνας της μοριακής βιολογίας που εμείς γνωριζούμε και καθορίζει τη συγγένεια του RNA για το ριβόσωμα. Όπως είπα πριν αυτή η συγγένεια είναι μετρήσιμη και εμείς έχουμε εκμεταλλευθεί αυτόν τον κανόνα και αυτές τις μετρήσεις και τα χρησιμοποιήσαμε όταν φτιάξαμε το εμβόλιο έτσι ώστε όταν το RNA αυτό συγκρουστεί με το ριβόσωμα το βλέπει σαν πολύ συγγενικό μόριο και συγκρατείται πάνω του. Κι εκεί μένει.
Στα ριβοσώματα όλα τα RNA που συγκρατώνται χρησιμοποιούνται σαν μήτρες για να φτιαχτούν πρωτεϊνες. Φανταστείτε το ριβόσωμα σαν ένα νομισματοκοπείο: το ριβόσωμα είναι η πρέσα, το RNA είναι οι μήτρες που έχουν χαραγμένο το χαρτονόμισμα που θέλουμε να τυπώσουμε, το χαρτί είναι αυτό που λέμε αμινοξέα (η πρώτη ύλη των πρωτεϊνών) και το τελικό προϊόν είναι οι πρωτεϊνες: το RNA του εμβολίου θα χρησιμοποιηθεί για να τυπωθούν (να 'μεταφραστούν' όπως λέμε στη μοριακή βιολογία) πολλά μόρια μιας και μοναδικής πρωτεϊνης – μιας συγκεκριμένης πρωτεϊνης του ιού Sars-Cov-2 που λέγεται S (Spike – άκανθα).
Επειδή αυτή η πρωτεϊνη δεν είναι γνώριμη και φιλική στον οργανισμό μας, θα αναγνωριστεί απο κύτταρα του ανοσοποιητικού μας σύστηματος (όπως εκατοντάδες άλλες στη ζωή μας και ακολουθώντας την ίδια λογική των 'συγκρούσεων' που λέγαμε παραπάνω), θα αναγνωρισθεί ως κάτι ξένο και άρα εχθρικό πλέον και θα αρχίσει η ενεργοποίηση μερικών τέτοιων κυττάρων και η σταδιακή παραγωγή αντισωμάτων – έτσι ώστε αν και όταν ξαναβρεθεί μέσα μας σε καθεστώς πραγματικής λοίμωξης, τόσο τα αντισώματα όσο και τα κύτταρα αυτά που έχουν ενεργοποιηθεί απο την πρώτη συνάντηση (που ήταν αποτέλεσμα του εμβολιασμού) θα την θυμηθούν και θα την αδρανοποιήσουν - ως μέρος του ιού που τελικά θα αδρανοποιηθεί και αυτός. Έτσι θα ελέγξουν αντισώματα και κύτταρα μαζί την εισβολή πολύ νωρίς και πριν ο ιός στην ουσία προσβάλλει τα κύτταρα μας σε μεγάλο βαθμό.
Τέλος κάτι σχετικά με το αντιεμβολιαστικό κίνημα κλπ. Ο άνθρωπός έχει μια μεγάλη νοητική ικανότητα πάνω στην οποία στηρίζεται η επιστήμη: μπορεί και κάνει συσχετισμούς. Για παράδειγμα αν δει ουρανό γεμάτο σύννεφα μπορεί να προβλέψει τη βροχή. Μπορεί απο μια τεράστια συλλογή δεδομένων να αφαιρέσει το θόρυβο - το μη σημαντικό - και να συσχετίσει γεγονότα. Σε αυτό στηρίζεται η επιστήμη. Όσο περισσότερες φορές ενα γεγονός σχετίζεται με ένα άλλο τόσο περισσότερο αυτό πλησιάζει σε αυτό που λέμε κανόνα και νόμο της φύσης.
Αρκετές φορές όμως αυτή ακριβώς η εξαιρετική ικανότητα του ανθρώπου γίνεται και η αιτία λαθών. Ένα τελετουργικό ενός τσαρλατάνου-βροχοποιού μπορεί να συμπέσει με μια βροχή - και να οδηγήσει πάλι σε συσχέτιση. Κάτι που ήταν σύμπτωση δηλαδή μπορεί να εκληφθεί ως κανόνας. Όσο πιο ακατανόητη είναι η συσχέτιση και δυσεξήγητη τόσο πιο δυνατή γίνεται η συσχέτιση και η πίστη. Εκεί μπαίνουμε στη σφαίρα του Μαγικού και της δυσειδαιμονίας, που ο άνθρωπος έζησε για χιλιάδες χρόνια και που φαίνεται να μην έχει ξεριζωθεί ακόμη.
Η διαφόρα του Μαγικού απο την επιστήμη είναι οτι η επιστήμη προσφέρει εξήγηση. Άρα ως χρυσό κανόνα να έχετε το εξής: μην εμπειστεύστε όσους δεν προσφέρουν εξήγηση. Αν σας δίνεται η εξήγηση και δεν την καταλαβαίνετε συνεχείστε να ρωτάτε όσο μπορείτε περισσότερο.
Εύχομαι όλα αυτά να είναι κάπως κατανοητά. Αν είναι μοιραστείτε το για να καταλάβουν κάποια βασικά ακόμη περισσότεροι.