Oι έλληνες επιστήμονες για την ατομική βόμβα στη Χιροσίμα

του Γιώργου Φασουλόπουλου από το ylikonet.gr

τα ελληνικά ΜΜΕ, δημοσιοποιούν την καταστροφής της Χιροσίμα απ’ την ατομική βόμβα, στις 7/ 8/ 1945, μια μέρα μετά την ρίψη της. Για την τεχνική κάλυψη του γεγονότος αναπαράγουν δημοσιεύματα του ξένου τύπου, ενώ ζητούν και τη συνδρομή ελλήνων πανεπιστημιακών με ειδικότητες στη Φυσική και την Χημεία

η πολιτική κατάσταση στη χώρα, οκτώ μήνες μετά τα Δεκεμβριανά, έξι μήνες μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας και οκτώ μήνες πριν την τυπική έναρξη του Εμφύλιου, είναι ταραγμένη και τις μέρες της ατομικής έκρηξης επιχειρείται η συγκρότηση υπηρεσιακής Κυβέρνησης που θα οδηγήσει τη χώρα σε εκλογές

δύο μέρες μετά την ρίψη της ατομικής βόμβας, ο σκιτσογράφος του ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ σχολιάζει τις δυσκολίες συγκρότησης Κυβέρνησης με πρωταγωνιστές τον Αντιβασιλέα, Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και τον Υπηρεσιακό Πρωθυπουργό, Ναύαρχο Πέτρο Βούλγαρη, επικαλούμενος έναν επίκαιρο όρο που μπόλιασε τον δημόσιο λόγο, τη “διάσπαση του ατόμου”:

αναζητήσαμε τις γνωμοδοτήσεις των ελλήνων επιστημόνων της εποχής για την βόμβα στα φύλλα τριών εφημερίδων, του φιλοβασιλικού ΕΜΠΡΟΣ, της κεντρώας φιλοβρετανικής ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ και του αριστερού ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ

η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, τις πρώτες μέρες μετά την ρίψη της ατομικής βόμβας φιλοξενεί την οπτική του βρετανικού τύπου, ενώ το ΕΜΠΡΟΣ και ο ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ του αμερικάνικου. Τα σοβιετικά έντυπα υπήρξαν φειδωλά σε σχόλια αμέσως μετά την ανακοίνωση του γεγονότος. Μόνον το ΕΜΠΡΟΣ και ο ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ φιλοξένησαν απόψεις ελλήνων επιστημόνων για το θέμα

το ΕΜΠΡΟΣ, στο φύλλο της 7/8/1945 μαζί με την ετεροχρονισμένη κατά μια μέρα αναγγελία της ρίψης, φιλοξενεί σύντομες δηλώσεις των καθηγητών της Φυσικομαθηματικής Αθηνών, Γεωργίου Ματθαιόπουλου (1873-1958) – καθηγητή Οργανικής Χημείας, Δημητρίου Αιγινήτου (1875 – 1959) – καθηγητή Φυσικής και Ακαδημαϊκού και Δημητρίου Χόνδρου (1882 – 1962) – του γνωστότερου τότε καθηγητή Φυσικής στη χώρα, κάτω απ τον τίτλο:

ο Ματθαιόπουλος ισχυρίστηκε ότι πριν από 10 με 20 χρόνια τα άτομα ήσαν αδιάσπαστα, διαφοροποιεί την φυσική απ’ την τεχνητή ραδιενέργεια και επισημαίνει την παραγωγή τεράστιας δύναμης

δεν είναι ο μόνος, όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια, που αναφέρεται στην ενέργεια με τη συνοδεία του όρου «δύναμη». Επίσης διαφαίνεται κενό στην ενημέρωσή του για πειράματα με παρελθόν μεγαλύτερο και από 10 και από 20 χρόνια, όπως είναι η διάσπαση του Λίθου με παραγωγή πυρήνων Ηλίου που πέτυχαν οι Cockroft & Walton, το 1932, με επιταχυντή που κατασκεύασαν το 1929, υπό την καθοδήγηση των Rutherford & Oliphant, αλλά και η πρώτη τεχνητή μεταστοιχείωση που πέτυχε το 1919 ο Rutherford βομβαρδίζοντας άτομα Αζώτου με πυρήνες Ηλίου, παράγοντας άτομα Οξυγόνου


ο Β. Αιγινήτης αναφέρθηκε σε τεράστια δύναμη ενέργειας, που μετράται με την μονάδα μέτρησης το «έργιον» και αυτή η δύναμη «δεν είναι δυνατόν να συγκριθεί με τις συνήθεις μονάδας μέτρησης»

η απάντηση του Αιγινήτη, αν δεν έχει παραποιηθεί απ’ τον συντάκτη της εφημερίδας, δεν μαρτυρεί κάποια συγκεκριμένη επίγνωση για το ζήτημα

αντιθέτως, ο Χόνδρος οριοθετεί λιτά την παρέμβασή του με αναφορά στην ισοδυναμία μάζας & ενέργειας, διαφοροποιεί τη φυσική απ’ την τεχνητή ραδιενέργεια και εντάσσει τη βόμβα στη δεύτερη περίπτωση, ξεκαθαρίζοντας ότι:

 

Γ. Ματθαιόπουλος, Β. Αιγινήτης, Δ. Χόνδρος

ο ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, στις 7/ 8/ 1945, παρουσιάζει την είδηση συνοδεύοντάς την με υποεκτίμηση του μεγέθους της βόμβας

την επόμενη μέρα, 8 /11 /1945, δημοσιοποιεί συνέντευξη με «διαπρεπή επιστήμονα που θεωρείται αυθεντία στη μελέτη αυτού του προβλήματος». Στην εισαγωγή όμως του άρθρου διευκρινίζεται πως πρόκειται για «υπαγόρευση επιστημονικής έκθεσης»

η ανωνυμία του επιστήμονα αυτό το δύσκολο για την Αριστερά καλοκαίρι του 1945, είναι εύλογη. Οι υποθέσεις για έναν επιστήμονα που επέλεξε να υπαγορεύσει “έκθεση”, ίσως για να μην παραποιηθεί η άποψή του, δεν θα πρέπει να είναι εχθρικός προς την εφημερίδα – δεν θα συνεργαζόταν αλλιώς μαζί της, αλλά δεν επιθυμεί να εκτεθεί επωνύμως, ενώ παράλληλα “είναι αυθεντία” στη ραδιενέργεια, δεν μπόρεσαν να επιβεβαιωθούν, οπότε θα αρκεστούμε στη σύνοψη της άποψης που κατέθεσε

διαφοροποιεί και αυτός τη φυσική ραδιενέργεια, με αναφορές στους πρωτεργάτες Μπεκερέλ και Κιουρί, απ’ την τεχνητή ραδιενέργεια με αναφορά στην εργασία του Ράδερφορντ με ταχείς πυρήνες Ηλίου, το 1919, αλλά και με τη χρήση ελαφρότερων βλημάτων (πρωτονίων) που επιταχύνονται με τάσεις 30 εκατομμυρίων Volt

στη συνέχεια αναφέρει την ανακάλυψη του νετρονίου απ’ τον Τσάντγουικ, το 1930, ως αποτέλεσμα πυρηνικών αντιδράσεων, δηλαδή κρούσεων πυρήνων

επισημαίνει ότι η ενέργεια που προκύπτει, υπακούει «σε ένα θεώρημα της Θεωρίας της Σχετικότητας» που επιβεβαιώνει την προβλεπόμενη διαφορά μάζας μεταξύ αντιδρώντων και προϊόντων

και ότι, αυτή η ενέργεια είναι πολλαπλάσια των γνωστώνχημικών αντιδράσεων, όπως “η καύση του κάρβουνου”, και δίνει ελπίδες για τη χρήση της σε «πρακτικούς σκοπούς»

ο «διαπρεπής επιστήμων» καταλήγει, όπως και ο Χόνδρος, με ερωτήματα σχετικά με τον μηχανισμό που ενεργοποίησε τη βόμβα:

σύμφωνα με όσα ξέραμε, τέτοιες αντιδράσεις εξελίσσονται σε μικρή κλίμακα, δηλαδή διασπώνται λίγοι πυρήνες γιατί απαιτούνται μεγάλες ενέργειες των βλημάτων

πώς αντιμετωπίστηκε αυτό το πρόβλημα;

βρέθηκε ο τρόπος κατασκευής μιας ουσίας με πυρήνα που διασπάται σχετικά εύκολα, ενώ συγχρόνως αποδίδει μεγάλη ενέργεια;

η προηγούμενη περιγραφή δηλώνει επίγνωση της ιστορίας της Φυσικής του Πυρήνα μέχρι τα μέσα του 1930, και οπωσδήποτε άγνοια της Αλυσιδωτής Αντίδρασης που πραγματοποίησαν οι Otto Han & Fritz Strassmann και ερμήνευσαν οι Otto Frish & Lisa Meitner, τα Χριστούγεννα του 1938

μια μέρα μετά, πάλι ο ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, παραθέτει εκτεταμένο άρθρο του συνεργάτη της εφημερίδας, Γιάννη Λόντου, με τίτλο:

επειδή αυτό το άρθρο αποτελεί την πιο ενδιαφέρουσα τεχνική τοποθέτηση στον ελληνικό τύπο αμέσως μετά την έκρηξη στη Χιροσίμα και την ίδια ακριβώς μέρα που έπεσε η δεύτερη βόμβα στο Ναγκασάκι, παραθέτω τον πυρήνα του αυτούσιο, επισημαίνοντας ότι επιχειρείται ευθεία απάντηση στο ακροτελεύτιο ερώτημα που έθεσε η παρέμβαση του «διαπρεπούς επιστήμονα» την προηγούμενη μέρα

στις αρχές του 1939 οι Χαν και Στράτσμαν βομβαρδίζουν το βαρύτερο όλων των στοιχείων, Ουράνιο με νετρόνια. Βρήκαν πως μετά τον βομβαρδισμό το Ουράνιο συντριβόταν και έδινε σαν προϊόντα στοιχεία με βάρος πάνω κάτω γύρω στο μισό δικό του βάρος

είχαμε δηλαδή μια βαθειά μεταβολή πολύ βαθύτερη απ τις μεταβολές που παθαίνουν τα στοιχεία κατά τις μεταστοιχειώσεις τους, όπως λένε τις μεταβολές τους σε άλλα χημικά στοιχεία

κατά την τρομερή αυτή μεταβολή τα ποσά ενέργειας που απελευθερώθηκαν ήταν κολοσσιαία γιατί τα συντρίμμια του Ουρανίου απωθούνται με πολύ μεγάλη ταχύτητα

πριν λίγο καιρό είχε γίνει γνωστό από εργασίες του Ζολιό πως κατά τον βομβαρδισμό του Ουρανίου παράγονται νετρόνια από δεύτερο χέρι εξαιτίας της διάσπασης του Ουρανίου

εδώ παρεμβάλλεται σημείωμα της σύνταξης της εφημερίδας που προσθέτει σχετικά με τον Ζολιό:

Σ.Σ. γαμπρού της κυρίας Κιουρί και μέλους του ΚΚ Γαλλίας

και το άρθρο συνεχίζει:

γεννιέται λοιπόν η σκέψη: δεν θα ήταν δυνατόν να κανονίσουμε έτσι τα πράγματα ώστε τα καινούργια νετρόνια να προκαλέσουν διασπάσεις και συντριβή και άλλων πυρήνων Ουρανίου με νέα παραγωγή νετρονίων που και αυτά θα συντρίψουν άλλους πυρήνες και πάλι το ίδιο και το ίδιο μέχρι να συντριβούν όλοι οι πυρήνες που έχουμε στη διάθεσή μας;

αν αυτό είναι δυνατό, τότε κάτι τρομερό θα πραγματοποιούνταν, κάτι που μπορεί να συγκριθεί με τη μεταβολή της φωνής σε λόγο, την ανακάλυψη της φωτιάς, την ατμομηχανή κτλ

ένα μέρος της κολοσσιαίας ενέργειας που έχουν μέσα τους τα άτομα θα ήταν στη διάθεσή μας!

πάνω στην πραγματοποίηση της σκέψης αυτής άρχισε ένας σκληρός πόλεμος εργαστηρίων μεταξύ των ενωμένων εθνών και των Γερμανών. Τον πόλεμο τον κέρδισαν τα ενωμένα έθνη και το πόσο δραματικός ήταν το διατύπωσε ο Πρόεδρος Τρούμαν λέγοντας πως η νίκη κερδήθηκε με «βραχεία κεφαλή», όπως λένε στις ιπποδρομίες

για να καταλάβουμε τι μπορεί να είναι και τι μπορεί να κάνει μια βόμβα, κάναμε μερικούς λογαριασμούς. Η βόμβα φαίνεται ότι δουλεύει σύμφωνα με την παραπάνω σκέψη. Ένα ποσό Ουρανίου κατασυντρίβεται βομβαρδιζόμενο στην αρχή με λίγα νετρόνια που τα ρίχνει ένα μηχάνημα που έχει η βόμβα απάνω της και το έργο της διάσπασης το αποτελειώνουν τα νετρόνια που βγαίνουν από δεύτερο χέρι απ’ το ίδιο το Ουράνιο

στη συνέχεια γίνονται οι υπολογισμοί κάτω απ’ τον υπότιτλο

αυτοί οι υπολογισμοί έχουν σαν βάση το U308, που αποτελεί τα ακάθαρτο μίγμα οξειδίων του Ουρανίου και λαμβάνεται κατά την επεξεργασία μεταλλευμάτων Ουρανίου (στο άρθρο εκτυπώθηκε ως Υ308). Με τη χρήση του αριθμού του Αβογκάντρο και της ποσότητας που ελευθερώνει ο πυρήνας κάθε ατόμου κατά τη σχάση του (0,000 000 000 007 της θερμίδας) υπολογίζεται η εκλυόμενη ενέργεια από 4 κιλά U308 στην τιμή των 340 δισεκατομμυρίων «αλόγων»

το τεχνικό μέρος του άρθρο του Λόντου ολοκληρώνεται με αναφορά στο «βαρύ νερό» και την καταστροφή του γερμανικού εργοστασίου παραγωγής του στη Νορβηγία

και καταλήγει με πολιτικά συμπεράσματα:

σκευθείτε πως θα αλλάξει ο τεχνικός μας πολιτισμός από τη βάση του. Μπορεί να έχουμε μηχανές χωρίς καμία τροφοδότηση … οι κολοσσιαίες δυνάμεις του ατόμου που ελευθερώθηκαν μας τραβούν στο σοσιαλισμό. Γιατί τέτοιες δυνάμεις δεν μπορεί να είναι στα χέρια του καθενός. Θα είναι στα χέρια του Κράτους αν όχι σε ομάδων από Κράτη

λοιπόν;

ένας δάσκαλος Φυσικής θα “κολλήσει” και στα δευτερεύοντα, όπως είναι η επανειλημμένη χρήση του όρου «δύναμη ενέργειας»

ο Λόντος στο άρθρο του που μεταφέρει την πιο επικαιροποιημένη πληροφόρηση, δεν χρησιμοποιεί τον όρο «σχάση» αλλά καταφεύγει σε όρους όπως «συντριβή» και «διάσπαση». Αυτή η επιλογή δηλώνει και τα χρονικά όρια της ενημέρωσης του. Ο όρος «σχάση» κατασκευάστηκε απ τον Otto Frish σε αντιστοιχία με την κυτταρική διαίρεση και δημοσιοποιήθηκε στο Nature, σε συνεργασία με την Lisa Meitner, στις 18/ 3/ 1939

όποιος διάβασε τις προηγούμενες παρεμβάσεις, δύσκολα μπορεί να αποφύγει το συμπέρασμα πως οι έλληνες «ειδικοί» της εποχής όταν κλήθηκαν να τοποθετηθούν εν θερμώ, διατύπωσαν ανακρίβειες, υπήρξαν ασαφείς, ή στην καλύτερη περίπτωση προσέγγισαν ερωτηματικά τον μηχανισμό της «βόμβας του ατόμου»

αυτή η διαπίστωση αποτελεί μια απ τις παραμέτρους που εξηγούν το γιατί η διδασκαλία της «Σύγχρονης Φυσικής» διεκπεραιώθηκε αποκλειστικά σε ποιοτικό επίπεδο στη Φυσικομαθηματική των Αθηνών μέχρι το 1970

επιπλέον, οι ανακριβείς, κυρίως όμως οι ασαφείς γνωμοδοτήσεις που συναντήσαμε στις εφημερίδες που πραγματεύτηκαν την «βόμβα ατόμου» το καλοκαίρι του 1945, δεν απέχουν πολύ από εκείνες κάποιων σύγχρονων «ειδικών» – αναφέρομαι σ’ εκείνους που με προθυμία συχνάζουν στα ΜΜΕ με αφορμή επίκαιρα θέματα, όπως η πανδημία και οι πυρκαγιές που βιώνει η χώρα σε ενεστώτα χρόνο

τέλος, αποτέλεσε πρόκληση να διερευνηθεί η τόσο καλή ενημέρωση ενός γραφιά που δεν επικαλείται τίτλους επιστημοσύνης, του συνεργάτη του ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ, Γιάννη Λόντου

είναι ο Γιάννης Καλοπίσης (1913 – 2004)

γεννήθηκε στην Κάρυστο, όπου υπηρετούσε ως δημοδιδάσκαλος ο αρκάς πατέρας του. Η οικογένειά του είχε συγγένεια με τους Λόντους του 1821

σπούδασε με υποτροφία στην Γεωπονική Αθηνών και συνέχισε στο Βερολίνο, το 1938, σπουδές Χημείας στο εργαστήριο του Otto Han, μέχρι το τέλος του 1939

επέστρεψε λόγω του Πολέμου στην Ελλάδα και υπηρέτησε ως έφεδρος ανθυπολοχαγός στην άμυνα ενάντια στους εισβολείς, το 1940. Για την δράση του ως διοικητής πεδινής πυροβολαρχίας τιμήθηκε με το «Χρυσούν Μετάλλιον Ανδρείας»

στην Κατοχή εντάχθηκε στην εαμική αντίσταση με το συνθηματικό όνομα Γιάννης Λόντος. Αυτή η δραστηριότητά του «τιμήθηκε» με αναγκαστική παραίτηση απ’ το Υπουργείο Γεωργίας όπου εργαζόταν (στο Μπενακείο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο) και με εκτόπιση στην Μακρόνησο την περίοδο 1947 – 1950

στη συνέχεια εργάστηκε ως ιδιώτης τεχνικός σύμβουλος, πάλι για το Υπουργείο Γεωργίας, στην καταπολέμηση του δάκου και σε δικιά του εταιρεία εισαγωγής και εμπορίας γεωργικών φαρμάκων

παράλληλα συνέχισε ερευνητικά μελετώντας μεταξύ άλλων, τα ορχεοειδή της Κρήτης (ενδεικτικά) και την αρνητική επίδραση των φυτοφαρμάκων στο οικοσύστημα

η διετής θητεία του στο εργαστήριο του Otto Han σε μια κρίσιμη ερευνητικά περίοδο, μπορεί να εξηγήσει την ακρίβεια των εκτιμήσεών του σχετικά με την «βόμβα ατόμου» που κατέθεσε ως Γ. Λόντος το 1945. Αυτή η θητεία ίσως και να σκιαγραφεί το κλίμα των προβληματισμών των ερευνητών αυτού του γερμανικού εργαστηρίου για τις οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις των ευρημάτων τους

μια απ’ τις τελευταίες εθελοντικές του δραστηριότητες ήταν η συμμετοχή του στις εργασίες καθαρισμού και προστασίας από μύκητες των αρχείων του ΚΚΕ, μετά την πλημμύρα του Ποδονίφτη, στις 21/ 10/ 1994 (ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, 4/ 10/ 2014)

όμως, ο Γιάννης Λόντος – Καλοπίσης κάτι έκανε και για τους εκπαιδευτικούς ΠΕ04

μαζί με τον Ακαδημαϊκό, καθηγητή Βιολογίας στη Γεωπονική Αθηνών και ιστορικό της επιστήμης, Κώστα Κριμπά, συνέταξε το πιο ενδιαφέρον εγχειρίδιο βιολογίας του καιρού του (1978)

αυτό το εγχειρίδιο δεν διακρίθηκε μόνο για την επιδέξια επικαιροποίηση επιστημονικών δεδομένων που απουσίαζαν απ τα προηγούμενα, ούτε μόνο για τον ευσύνοπτο τρόπο διαχείρισης της ύλης αλλά κυρίως για την εύστοχη πραγμάτευση της εξόριστης πρακτικά μέχρι τότε, Δαρβίνειας Εξέλιξης

γι’ αυτό παραμένει στις βιβλιοθήκες πολλών από μας ως ανάμνηση καλών διδακτικών πρακτικών