Ηλίας Ρούσσος : Εξερευνώντας τα παγωμένα φεγγάρια του Δία

Η αποστολή του διαστημοπλοίου JUICE της ESA, που κατασκευάζεται από την Airbus, θα ξεκινήσει το 2023 και αναμένεται να φτάσει στον Δία το 2030. Θα εξερευνήσει τα τρία μεγαλύτερα φεγγάρια του, τον Γανυμήδη, την Καλλιστώ και την Ευρώπη. Φωτ. ESA - SJM

της Τασούλας Επτακοίλη από την Καθημερινή

Κανονίσαμε να βρεθούμε λίγες ημέρες πριν ολοκληρώσει τις διακοπές του στην Ελλάδα και επιστρέψει στη Γερμανία. Ο θάνατος του Διονύση Σιμόπουλου, διακεκριμένου αστροφυσικού και ομότιμου διευθυντή του Ευγενιδείου Πλανηταρίου, μόλις είχε γίνει γνωστός. Για τον 43χρονο Ηλία Ρούσσο, επίσης αστροφυσικό, ερευνητή πλανητικών επιστημών στο τμήμα Πλανητών και Κομητών του γερμανικού ινστιτούτου Max Planck, ο Σιμόπουλος υπήρξε μορφή σχεδόν μυθική. «Δεν τον είχα συναντήσει ποτέ αλλά τον είχα γνωρίσει μέσα από το έργο του – από τα βιβλία του και το Ευγενίδειο, φυσικά. Το ενδιαφέρον μου για την αστρονομία σε μεγάλο βαθμό επηρεάστηκε από εκείνον. Εφερε τη διαστημική επιστήμη πιο κοντά στους Ελληνες. Η προσφορά του είναι τεράστια. Και δεν χρησιμοποιώ τυχαία ενεστώτα. Και το έργο του και η προσφορά του συνεχίζονται και θα συνεχιστούν – και μετά τον θάνατό του».

Η μελέτη του σύμπαντος συνάρπαζε τον κ. Ρούσσο από τότε που ήταν μαθητής του Δημοτικού στην Αθήνα. Θυμάται πόσο μεγάλη εντύπωση του είχε κάνει μια φωτογραφία από το Voyager 2: είχε τραβηχτεί κατά τη διέλευσή του από τον Ποσειδώνα το 1989 και είχε δημοσιευθεί σε δεκάδες έντυπα της εποχής. «Μέχρι τότε, καθώς ήμουν μόλις 10 ετών, είχα την εντύπωση ότι τόσο μακρινοί πλανήτες είναι προσβάσιμοι μόνο μέσω τηλεσκοπίων. Νομίζω πως τότε ουσιαστικά σκέφτηκα –αισθάνθηκα, αν θέλετε– για πρώτη φορά ότι η διαστημική έρευνα θα ήταν το μέλλον μου», λέει.

Χρειάστηκαν μερικά χρόνια για να επιβεβαιωθεί εκείνη η πρώτη «άγουρη» αίσθηση. Συνέβαλαν και δύο νέες αποστολές, με τα διαστημόπλοια Mars Pathfinder και Cassini. Η πρώτη προσεδαφίστηκε στην επιφάνεια του Αρη το καλοκαίρι του 1997, η δεύτερη εκτοξεύτηκε προς τον Κρόνο τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς. Τόσο πολύ τον γοήτευσαν, που θεώρησε μονόδρομο το να σπουδάσει Φυσική. Με πτυχίο Φυσικής από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και Master από το Διεθνές Διαστημικό Πανεπιστήμιο του Στρασβούργου, ο Ελληνας επιστήμονας ξεκίνησε την έρευνα για τη διδακτορική διατριβή του στο Max Planck το 2004, αναλύοντας μετρήσεις από το Cassini, το οποίο λίγους μήνες νωρίτερα είχε μπει σε τροχιά γύρω από τον Κρόνο. Βρέθηκε, δηλαδή, στην «καρδιά» του πειράματος της αμερικανικής NASA και του ευρωπαϊκού ESA που είχε θαυμάσει ως πιτσιρικάς. Θέμα τύχης; «Ναι, πράγματι ήμουν τυχερός, γιατί βρέθηκα στο σωστό μέρος τον σωστό χρόνο. Αλλά είχα προσπαθήσει να δημιουργήσω τις συνθήκες, ώστε, αν βρισκόμουν μπροστά στην ευκαιρία, να την αρπάξω. Υπό αυτή την έννοια, μάλλον πήρα ο ίδιος την τύχη μου στα χέρια μου…». Και κάπως έτσι, το Max Planck έγινε επιστημονικό σπίτι του.To Cassini ήταν μια μοναδική αποστολή, γιατί σχεδιάστηκε για να εξερευνήσει συστηματικά και μέσω υψηλής ποιότητας πειραματικών μετρήσεων ένα εξαιρετικά πολύπλοκο πλανητικό σύστημα με δακτυλίους και δεκάδες φεγγάρια – γνωρίζουμε 62 μέχρι σήμερα. Ποιος ήταν ο δικός του ρόλος; «Συμμετείχα στο πρόγραμμα ως μέλος της ομάδας του Magnetospheric Imaging Instrument (MIMI), ενός από τα 19 πειράματα του Cassini. Η έρευνά μου αφορούσε τη μελέτη του διαστημικού περιβάλλοντος του Κρόνου, τo οποίο διαμορφώνεται από τη μαγνητόσφαιρά του, δηλαδή την περιοχή όπου το μαγνητικό πεδίο που ο ίδιος ο πλανήτης “παράγει” κυριαρχεί του μαγνητικού πεδίου του ηλίου. Το μαγνητικό πεδίο του Κρόνου παγιδεύει μεγάλες ποσότητες υψηλής ενέργειας φορτισμένων σωματιδίων (π.χ. ηλεκτρόνια, πρωτόνια) διαμορφώνοντας ζώνες ακτινοβολίας κοντά στον πλανήτη και τους δακτυλίους του, παρόμοιες με τις ζώνες ακτινοβολίας Βαν Αλεν που υπάρχουν γύρω από τη Γη. Με τη μελέτη τους προσπαθούμε να απαντήσουμε σε θεμελιώδη ερωτήματα, όπως για παράδειγμα το κατά πόσον οι φυσικές διεργασίες που τους δίνουν υψηλές ενέργειες έχουν εφαρμογή και σε διαφορετικά περιβάλλοντα (π.χ. στη Γη, στον Δία) ή αν αναδεικνύουν κάποια ιδιαιτερότητα της μαγνητόσφαιρας του Κρόνου. Η παρακολούθησή τους είναι σημαντική για δύο ακόμη λόγους. Πρώτον, γιατί αυτά τα σωματίδια μπορεί να προκαλέσουν ζημιά στα ηλεκτρονικά συστήματα των διαστημοπλοίων ή και “θόρυβο” σε πειραματικές μετρήσεις. Και δεύτερον, γιατί αλληλεπιδρούν με το όλο σύστημα του Κρόνου: για παράδειγμα, βομβαρδίζουν τις επιφάνειες και τις ατμόσφαιρες των φεγγαριών του, μεταβάλλοντας τις γεωφυσικές και χημικές τους ιδιότητες, τις οποίες έχουμε παρατηρήσει με άλλα πειράματα στο Cassini ή και με τηλεσκόπια από τη Γη», εξηγεί ο Ηλίας Ρούσσος.Υπάρχει ζωή… εκεί έξω; Με βάση την απλή λογική και τον νόμο των πιθανοτήτων, ναι, αλλά «άλλο οι πιθανότητες, άλλο οι αποδείξεις», λέει ο κ. Ρούσσος. Φωτ. ΝΙΚΟΣ ΚΟΚΚΑΛΙΑΣ


Οι προκλήσεις

Τον Απρίλιο του 2023 θα γίνει από τον Ευρωπαϊκό Διαστημικό Οργανισμό η αποστολή ενός νέου διαστημοπλοίου, του Jupiter Icy Μoons Explorer (Εξερευνητής των παγωμένων φεγγαριών του Δία). «JUICE, όπως ο χυμός στα αγγλικά –να ξέρατε πόσοι έχουν διαμαρτυρηθεί γι’ αυτό το όνομα– ακρωνύμιο, για την ακρίβεια», σχολιάζει γελώντας ο Ελληνας αστροφυσικός. Το JUICE αναμένεται να φτάσει στον Δία το 2030. Θα κάνει λεπτομερείς παρατηρήσεις του μεγαλύτερου πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος και των τριών μεγαλύτερων φεγγαριών του: του Γανυμήδη, της Καλλιστώς και της Ευρώπης. «Αυτά τα φεγγάρια ή κάποια από αυτά πιστεύουμε –είμαστε σχεδόν βέβαιοι, δηλαδή, αλλά μένει να το αποδείξουμε– ότι έχουν τεράστιους ωκεανούς νερού κάτω από την παγωμένη επιφάνειά τους. Θα χαρτογραφήσουμε τις επιφάνειές τους, θα αφουγκραστούμε το εσωτερικό αυτών των υπόγειων ωκεανών και θα αξιολογήσουμε κατά πόσον μπορούν να φιλοξενούν εξωγήινη ζωή, έστω σε μικροβιακή μορφή, ή όχι, για να κάνουμε πιο εμπεριστατωμένες μελέτες Αστροβιολογίας», τονίζει ο Ηλίας Ρούσσος, που συμμετέχει στον σχεδιασμό και αυτής της αποστολής, που έχει αρχικό προϋπολογισμό 850 εκατ. ευρώ. Παράλληλα θα «τρέχει» και το Europa Clipper, πρόγραμμα της NASA, που επίσης έχει στόχο να εξερευνήσει τους παγωμένους ωκεανούς –αν υπάρχουν– κάτω από την επιφάνεια της Ευρώπης.

«Το σύμπαν δεν είναι εύκολο να εξηγηθεί. Και ο άνθρωπος είναι ανυπόμονος, θέλει τα πάντα σε όσο το δυνατόν μικρότερο χρόνο, με τον λιγότερο κόπο…».

Δηλαδή μπορεί να υπάρχει ζωή… εκεί έξω; «Είναι κλισέ αυτό που θα πω, αλλά με βάση την απλή λογική και τον νόμο των πιθανοτήτων και με δεδομένο το μέγεθος του σύμπαντος πρέπει να υπάρχει ζωή σε πάρα πολλές μορφές στο Διάστημα. Και στη γειτονιά μας, δηλαδή στο δικό μας ηλιακό σύστημα, και σε άλλους γαλαξίες. Βέβαια, άλλο οι πιθανότητες, άλλο οι αποδείξεις. Οσο κι αν οι αριθμοί είναι με το μέρος μας, χρειαζόμαστε κάτι χειροπιαστό».

Τι μας προσφέρουν αυτές οι αποστολές, τελικά; «Δεν πρόκειται να αλλάξει η καθημερινότητά μας από τα δεδομένα που θα προκύψουν από το JUICE, το Europa Clipper ή οποιοδήποτε αντίστοιχο πρόγραμμα», επισημαίνει ο συνομιλητής μου. «Ομως απαντούν –αυτός είναι ο στόχος, τουλάχιστον– στο θεμελιώδες ερώτημα της ανθρωπότητας: πώς λειτουργεί το σύμπαν; Eπιπλέον, υπάρχουν και τα κάθε άλλο παρά ευκαταφρόνητα παράπλευρα οφέλη της διαστημικής έρευνας, όπως τα τεχνολογικά επιτεύγματα που προκύπτουν και τα οποία είναι σημαντικά και πολύ χρήσιμα. Σε κάθε περίπτωση, το σύμπαν δεν είναι εύκολο να εξηγηθεί. Και ο άνθρωπος είναι ανυπόμονος, θέλει τα πάντα σε όσο το δυνατόν μικρότερο χρόνο, με τον λιγότερο κόπο. Καθήκον της έρευνας είναι να περιορίσει, όσο γίνεται, αυτή την τάση…».

Το κομμάτι του σχεδιασμού, πάντως, φαίνεται πως ενδιαφέρει περισσότερο τον Ηλία Ρούσσο από οτιδήποτε άλλο στη δουλειά του. «Ναι, δεν θα το κρύψω», επιβεβαιώνει. «Εχουμε πλέον τη δυνατότητα να ταξιδεύουμε σε κάποια από τα συστήματα τα οποία μέχρι τώρα –επί αιώνες– μόνο παρατηρούσαμε με τηλεσκόπια. Είναι πολύ σημαντικό ότι πλέον μπορούμε να πάμε σε κάποιους πλανήτες, προσεδαφιζόμαστε στην επιφάνειά τους, κάνουμε δειγματοληψία, δεν τους παρατηρούμε απλώς. Είναι συναρπαστικό το πώς σχεδιάζονται τέτοιες, τόσο πολύπλοκες και απαιτητικές αποστολές. Κομμάτι αυτής της διαδικασίας ήθελα να γίνω και είμαι ευτυχής που το πέτυχα. Το Διάστημα είναι για μένα ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης και ερωτημάτων, παντού βλέπω άλυτα προβλήματα στα οποία προσπαθώ να βρω λύση. Είναι η μουσική μου!».

Οι επιστήμονες πιστεύουν πως κάποια από τα φεγγάρια του Δία έχουν ωκεανούς νερού κάτω από την παγωμένη επιφάνειά τους – και ίσως μορφές ζωής. Φωτ. ESA – SJM

Τουρισμός στο Διάστημα

Τον ρωτώ αν θα συμμετείχε σε μια επανδρωμένη αποστολή, αν του δινόταν η ευκαιρία. «Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου το ονειρεύομαι. Αλλά δεν είναι απλά τα πράγματα. Ενα ταξίδι στη Σελήνη διαρκεί περίπου τρεις ημέρες. Για να φτάσουμε, όμως, στον Δία, για παράδειγμα, χρειαζόμαστε δεκαετίες – άρα πολύ μεγαλύτερα διαστημόπλοια, πανάκριβα, με πάρα πολλές δυνατότητες». Και ανθρώπους διατεθειμένους να ζήσουν σε ένα διαστημικό σκάφος για τόσο μεγάλο διάστημα, προσθέτω.

«Αυτό δεν είναι δύσκολο, όσο κι αν ακούγεται παράξενο», διαφωνεί ο κ. Ρούσσος. «Οταν σπούδαζα στη Γαλλία, είχα καθηγητή τον Νικολάι Πολιαρένκο, εκ των σχεδιαστών των πρώτων σοβιετικών σκαφών προσεδάφισης στη Σελήνη στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου. Ηταν τόσο μεγάλες οι τεχνικές δυσκολίες, όπως μας έλεγε, που, αν ήθελαν να νικήσουν τους Αμερικανούς στη διαστημική κούρσα, έπρεπε να αποδεχτούν ότι όποιος πήγαινε στη Σελήνη πιθανότατα δεν θα μπορούσε να επιστρέψει, θα έμενε εκεί. Και όμως, υπήρχαν πάρα πολλοί εθελοντές. Σε ό,τι με αφορά, λοιπόν, για να επιστρέψω στο αρχικό σας ερώτημα, μάλλον ως τουρίστας θα ταξιδέψω κάποια στιγμή στο Διάστημα. Ηδη γίνεται, απλώς είναι τόσο υψηλό το κόστος που αποτελεί προνόμιο μιας μικρής ελίτ. Ελπίζω να γίνει σε μερικά χρόνια πιο προσιτό και να το προλάβω…».

Η κουβέντα μας θα κλείσει με ένα υποθετικό ερώτημα: Αν μπορούσε να συναντήσει κάποιον από τους επιστήμονες που άνοιξαν δρόμους στην αστροφυσική και δεν είναι πια εν ζωή, ποιον θα επέλεγε; «Τον Αμερικανό φυσικό Τζέιμς βαν Αλεν· από εκείνον πήραν το όνομά τους οι ζώνες ακτινοβολίας που βρίσκονται γύρω από τη Γη. Ηταν επιβλέπων καθηγητής του κ. Κριμιζή, ο οποίος μου έχει πει ότι ο λόγος του ήταν καθηλωτικός, κάθε συζήτηση μαζί του ήταν σαν διάλεξη γεμάτη πολύτιμες γνώσεις. Θα ήθελα πολύ να τον έχω γνωρίσει. Θα του έκανα πολλές ερωτήσεις για την “αυγή” της διαστημικής εξερεύνησης, στην οποία συνέβαλε όσο λίγοι».

Ελληνες του Διαστήματος

Υπάρχουν πολλοί Ελληνες στον χώρο της διεθνούς διαστημικής επιστήμης; «Ναι και μάλιστα συμμετέχουν σε προγράμματα διαστημικής έρευνας με τεράστια επιτυχία στο εξωτερικό, με κορυφαίο εκπρόσωπό τους τον δρα Σταμάτη Κριμιζή», απαντάει ο Ηλίας Ρούσσος. «Υπάρχουν όμως και στη χώρα μας ιδρύματα που παράγουν αξιόλογο έργο και υψηλής ποιότητας έρευνα, όπως το Αστεροσκοπείο Αθηνών, τα Πανεπιστήμια Πάτρας και Θράκης, η Ακαδημία Αθηνών. Καθώς και ένας σημαντικός αριθμός ιδιωτικών επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε θέματα διαστημικής τεχνολογίας, κυρίως μέσω της συνδρομής μας στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος. Η ελληνική διαστημική κοινότητα είναι αρκετά ισχυρή και ανταγωνιστική, αλλά διάσπαρτη, με τις επιτυχίες της να είναι κυρίως απόρροια πρωτοβουλιών μεμονωμένων ατόμων ή ομάδων και όχι αποτέλεσμα συγκεκριμένης στρατηγικής από το ελληνικό κράτος».

https://www.kathimerini.gr/society/562006078/o-astrofysikos-ilias-royssos-stin-k-exereynontas-ta-pagomena-feggaria-toy-dia/?fbclid=IwAR1zx9wyAhWHpb6fjqaBfiTSfsBvdvPtMRb0X7ea5zcKhTiktuKE2iI_HSg