Σ. Τραχανάς: Γιατί η εκπαίδευση δεν είναι πια επιδραστική και γιατί πολεμάμε την ποιότητα;
Ο κβαντικός φυσικός Στέφανος Τραχανάς
Β. Μιχοπούλου dikaiologitika.gr
Γιατί η ανακάλυψη της Κβαντομηχανικής οδήγησε σε ένα υπόγειο ρεύμα εχθρότητας προς την Επιστήμη; Γιατί η εκπαίδευση δεν είναι πια επιδραστική και γιατί πολεμάμε την ποιότητα; Τελικά, είμαστε ένας ανεύθυνος λαός; Απαντήσεις δίνει ο διακεκριμένος επιστήμονας Σ. Τραχανας.
Γοητεύει τους αναγνώστες του ο κβαντικός φυσικός Στέφανος Τραχανάς με την Κβαντομηχανική του, αλλά κυρίως γοητεύει τους ακροατές του όταν μιλάει με πολύ απλά λόγια, για κάτι που απαιτεί εξαιρετικά βαθιά γνώση. Επηρεάζει πολύ το κοινό του όταν μιλάει για Επιστήμη και όχι μόνο, αν και συνοφρυώνεται όταν του αποδίδεις τον χαρακτηρισμό του “influencer” της Επιστήμης. Tην απεχθάνεται αυτή την λέξη!
Απευθύνεται όπως λέει στα μέλη μιας ορθολογικής κοινωνίας και ξεκινάει πάντα από το τι έχει να πει. «Αυτό υπηρετώ και δεν θα υποχωρήσω από την ανάγκη διαύγειας των πραγμάτων με υπεραπλούστευση και με μικρές δόσεις “χαϊδέματος του κοινού”», μου δηλώνει γελαστά, καθισμένος στο γραφείο του μέσα στο κτίριο όπου στεγάζονται οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, στον χώρο του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), στο Ηράκλειο και βυθισμένος στο… «χάος», όπως αποκαλεί τις στοίβες με τα βιβλία και τα χειρόγραφα που έχει μπροστά του.
Το κτίριο μέσα στον χώρο του ΙΤΕ όπου στεγάζονται οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Δυσκολεύεται κάποιος να αποδώσει μια συγκεκριμένη ιδιότητα στον κ. Τραχανά όταν επιχειρεί να τον συστήσει στο ευρύ κοινό, και αυτό, γιατί διαθέτει πολλές και δεν ξέρει ποια από όλες να επιλέξει: αναγνωρισμένης αξίας πανεπιστημιακός δάσκαλος, «πατέρας» των πανεπιστημιακών εκδόσεων Κρήτης του ΙΤΕ, εμπνευστής του ξεχωριστού για τα ελληνικά και διεθνή δεδομένα εκπαιδευτικού «πειράματος» που ονομάζεται “Mathesis”, τολμηρός οραματιστής, «φωτεινό» μυαλό, άριστος συνομιλητής, υπέροχος άνθρωπος που διδάσκει ήθος, ποιότητα και σοφία, ανήσυχος συγγραφέας…
Εχθρότητα προς την Επιστήμη
Και εγώ σε μια “ανήσυχη” φάση πετυχαίνω τον κ. Τραχανά, στη συγγραφή ενός ακόμη “ανήσυχου”, όπως και ο ίδιος το αποκαλεί, βιβλίου δηλώνοντάς μου εξαρχής πως θα μου μιλήσει αλογόκριτα «Ο καθένας πρέπει να επιλέγει τον τρόπο γραφής και επικοινωνίας που ταιριάζει στο μήνυμα που θέλει να δώσει. Εγώ υπηρετώ περισσότερο το μήνυμα παρά το κοινό», μου λέει. Αυτό επιχειρεί να κάνει και στο καινούργιο του βιβλίο στο οποίο έχει δώσει τον τίτλο «Ο κύκλος», όπου πραγματεύεται την Επιστήμη και τη Δημοκρατία σε “ανήσυχους” καιρούς.
Μέσα στο βιβλίο του περιγράφει τις περιπέτειες της δημοκρατίας στη σύγχρονη εποχή, θέτοντας το ερώτημα πως συνέβη και η νέα επιστημονική «επανάσταση» -η ανακάλυψη της κβαντομηχανικής- αντί να συνοδεύεται από ένα νέο Διαφωτισμό, έχει οδηγήσει σε ένα απίστευτο υπόγειο ρεύμα εχθρότητας προς την επιστήμη, το οποίο παραπέμπει ρητά στους φιλοναζί φιλοσόφους του μεσοπολέμου, αλλά και στον πολιτισμικό σχετικισμό στην επιστήμη που καλλιεργούν οι σύγχρονοι συνεχιστές τους στις ΗΠΑ σήμερα.
«Ο τίτλος “O κύκλος” παραπέμπει πρώτα από όλα στους κύκλους της Ιστορίας που επαναλαμβάνεται. Πολλά στοιχεία της εχθρότητας προς την επιστήμη που ενθαρρύνονται σήμερα από πολλούς φιλοσόφους στις ΗΠΑ είναι παρόμοια με αυτά που καλλιεργήθηκαν στη μεσοπολεμική Γερμανία από τους Όσβαλντ Σπένγκλερ και Μάρτιν Χάιντεγκερ: η εχθρότητα στην ίδια την ιδέα της Επιστήμης, στο ότι δεν υπάρχουν υπερβατικές αλήθειες και ότι όλα κρίνονται εμπειρικά. Για τον ίδιο λόγο που ο Γαλιλαίος ήταν υπαρξιακός αντίπαλος της εκκλησίας. Αυτό έφερε η επιστήμη, την προσήλωση στην εμπειρία. Δεν υπάρχουν αιώνιες υπερβατικές αλήθειες και δεν υπάρχει ιερατείο, εξηγεί ο κ. Τραχανάς.
Σύμφωνα με τον ίδιο, όλη αυτή η εχθρότητα προς την Επιστήμη κρύβει τη νοσταλγία ενός νέου Καθολικισμού στις δυτικές χώρες, του ποιος θα πάρει το πάνω χέρι που το έχασε με τον Διαφωτισμό: «Είμαι αντίθετος σε κάθε είδος ολοκληρωτισμού είτε είναι ενδεδυμένος με κοσμικό, είτε με εκκλησιαστικό ένδυμα. Διευκρινίζω όμως ότι δεν είμαι αντίθετος με το θρησκευτικό αίσθημα των ανθρώπων, αλλά με τη θρησκεία ως πολιτική παρέμβαση στον δημόσιο χώρο», σχολιάζει, προσθέτοντας ότι ο ίδιος εμπνέεται από τον σύγχρονο διαφωτισμό του κύκλου της Βιέννης.
Αυτό το επιστημονικό και φιλοσοφικό κίνημα που αναδύθηκε τη δεκαετία του 1920, με στόχο να καλλιεργήσει μια επιστημονική φιλοσοφία. «Μια απίστευτη εποχή στην ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος, με “φωτισμένους” ανθρώπους πάνω από θρησκείες και εθνικά σύνορα και με πίστη στην απελευθερωτική δύναμη της Επιστήμης από μεταφυσικές θολούρες και δεισιδαιμονίες.», συμπληρώνει, παρατηρώντας πως σήμερα η Επιστήμη αντιμετωπίζεται μόνο ως θεραπενίδα του καταναλωτή ανθρώπου.
«Η πρόκληση για τον πολιτισμό μας είναι να τιθασεύει και να φέρει στα ανθρώπινα μέτρα την υπάρχουσα ξέφρενη ανάπτυξη της τεχνολογίας, το οποίο όμως προϋποθέτει και μια πολιτισμική αλλαγή, διότι ο καταναλωτής άνθρωπος είναι το πιο άπληστο και αδηφάγο είδος που έχει εποικήσει ποτέ τη Γη. Έχουμε γίνει είδος εχθρικό για τον πλανήτη γι’ αυτό απαιτούνται θυσίες και σε προσωπικό επίπεδο. Να αλλάξουμε τρόπο ζωής!»
Ο σύγχρονος επιστήμονας δεν είναι φορέας του πνεύματος της Επιστήμης
Ο συνομιλητής μου μού λέει ότι ο σύγχρονος επιστήμονας, εκτός από μερικές εξαιρέσεις, δεν είναι φορέας του πνεύματος της Επιστήμης. Είναι τεχνοκράτης που κάνει καλά αυτό που ξέρει να κάνει, αλλά υστερεί σε γενικότερη καλλιέργεια και δεν είναι πάντα φορέας του απελευθερωτικού πνεύματος της Επιστήμης. Υποστηρίζει δε, πως η Επιστήμη έγινε μαζική και από τότε άλλαξε ο κοινωνικός της χαρακτήρας:
«Αυτή τη στιγμή οι φυσικοί σε ερευνητικό επίπεδο υπολογίζονται στους 800.000 παγκοσμίως και όσο μεγαλώνει η κοινότητα, τόσο μεταβάλλονται τα χαρακτηριστικά της. Σε καμία περίπτωση δε νοσταλγώ το παρελθόν. Αντίθετα, το απεχθάνομαι ως στάση, αλλά από τη στιγμή που η Επιστήμη μετατράπηκε σε ατμομηχανή της τεχνολογίας έχασε κάτι από τον «αυθάδη» χαρακτήρα της. Προσωπικά πιστεύω πως αν δεν είσαι ανοικτός στο ενδεχόμενο να κάνεις λάθος ή να ανατρέψεις στερεότυπα έχεις χάσει τον στόχο και αυτό οι σύγχρονοι επιστήμονες δεν το συνειδητοποιούν πάντα».
Ρωτάω τον πανεπιστημιακό δάσκαλο αν φταίει η εκπαίδευση για τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και μυούμαστε στην Επιστήμη και μου λέει πως σε ένα βαθμό ναι, αλλά η προσωπική συγκρότηση και η διαμόρφωση νοοτροπίας γενικότερα δεν επηρεάζονται πια τόσο πολύ από την τυπική εκπαίδευση αλλά από εξωτερικά ερεθίσματα:
«Δεν είναι πλέον τόσο επιδραστική η εκπαίδευση, δεν είναι διαμορφωτής νοοτροπιών στον βαθμό που ήταν πριν από 50 χρόνια και καμιά φορά γινόμαστε λίγο αυστηροί με τους δασκάλους. Υπάρχει όμως και μια αρνητική διάσταση στην σχολική εκπαίδευση, που εγώ το αποκαλώ ακατάσχετο εγκυκλοπαιδισμό. Ενώ με την τεχνητή νοημοσύνη δεχόμαστε μια πρωτοφανή ανθρωπολογική πρόκληση ως είδος, το μόνο που κάνουμε είναι να φτιάχνουμε ανθρώπους“αποθετήρια” πληροφοριών, περιορίζοντας τα δημιουργικά μυαλά. Τι αξία έχει να ρωτήσεις στην τάξη πότε έγινε η Γαλλική Επανάσταση; Εγώ θα έλεγα στα παιδιά ότι η Γαλλική Επανάσταση έγινε το 1829 και θα τα καλούσα να μου πουν γιατί κάνω λάθος! Αφού η Ελληνική επανάσταση το 1821 στηρίχτηκε στη Γαλλική, πώς είναι δυνατόν να μην προηγήθηκε η Γαλλική; Αυτή θα ήταν η απάντηση. Επιστημονικός συλλογισμός, αντί παπαγαλία! Η εκπαίδευση είναι το πιο αδρανές κομμάτι του κοινωνικού συστήματος γιατί συνδέεται με ιδέες, νοοτροπίες και κουλτούρες που δεν αλλάζουν εύκολα. Χρειάζονται μικρές αλλαγές που δεν θα προκαλούν αντιδράσεις και θα φέρουν αποτελέσματα σε βάθος χρόνου.»
Και μιας και συζητάμε για εκπαίδευση και εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορώ να μη ρωτήσω τον πανεπιστημιακό δάσκαλο πως αντιλαμβάνεται εκείνος την αριστεία:
«Πολύ πολιτικούρα έχει πέσει γύρω από αυτό το θέμα. Ας το θέσουμε λοιπόν αλλιώς. Αν πούμε ότι μια κοινωνία πρέπει, εκτός από την ισότιμη πρόσβαση όλων στην ποιοτική εκπαίδευση, να προσφέρει ευκαιρίες και να ενθαρρύνει τα ξεχωριστά παιδιά, θα σου πω σίγουρα ναι. Αυτά, τα ξεχωριστά παιδιά προχωράνε μπροστά μια κοινωνία. Δεν σας κάνει εντύπωση ότι εκτός από τον αθλητισμό, ως κοινωνία έχουμε μια ακατανόητη υπόγεια εχθρότητα προς την εξαίρετη επίδοση; Ίσως γιατί το δημιουργικό άτομο δεν αντλεί τον αυτοσεβασμό του και τη θέση του στην κοινωνία μέσα από τα κόμματα. Δυστυχώς η ποιότητα καταντάει να αποτελεί ελάττωμα στη χώρα μας. Ξέρετε η ποιότητα είναι τελικά μια επαναστατική λέξη!»
Στις δημοκρατίες οι πολίτες δεν είναι ανεύθυνοι
Ο δάσκαλος Τραχανάς έχει όμως και μια αυστηρή αντίληψη για τη Δημοκρατία, την οποία επιθυμώ να ακούσω μιας και διανύουμε μια προεκλογική περίοδο. Θεωρεί πως οι πολίτες είναι υπεύθυνοι για τις επιλογές τους και εκνευρίζεται ειδικά όταν ακούει πως ο ελληνικός λαός είναι ανεύθυνος:
«Αν θεωρήσουμε ότι ο λαός είναι ανεύθυνος, το επόμενο ερώτημα είναι γιατί να ψηφίζει; Η ιδέα και μόνο ότι ο λαός είναι μια ανεύθυνη μάζα, ένας “άγραφος πίνακας”(Tabula rasa) ανοίγει δρόμο στην ολιγαρχία, στους ολιγάρχες που έρχονται ως αναμορφωτές. Η ομορφιά βρίσκεται στον ατελή άνθρωπο που κάνει και τις λάθος επιλογές. Από αυτό το υπέροχο ατελές είδος υποστηρίζεται η υπέροχη ατελής δημοκρατία. Για αυτό την αγαπάω τη δημοκρατία, γιατί είναι δημιουργημένη από αυτό το υπέροχο ατελές είδος».
Ο κ. Στέφανος Τραχανάς μου λέει πως στους καιρούς που ζούμε, αν θέλει κάποιος να δημιουργήσει ένα μικρό «κύμα» γύρω του, να «ταρακουνήσει» λίγο τα νερά, είναι προτιμότερο να δώσει έμφαση σε λίγα μικρά πράγματα που είναι πραγματοποιήσιμα και όχι σε μεγαλειώδεις στόχους για αλλαγές που συχνά αποτελούν και το άλλοθι της απραξίας:
«Το να θέλεις να αλλάξεις τον κόσμο έχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα. Κανείς δεν μπορεί να σε κατηγορήσει ποτέ ότι απέτυχες! Σε όλους αρέσει η μεγαλοστομία. Εγώ είμαι υπέρ της αποκεντρωμένης δράσης, κάνω μικρές κινήσεις που μπορούν να επηρεάσουν μικρές ομάδες. Παραδείγματος χάρη έγραψα πρόσφατα ένα βιβλίο, “Το αμάρτημα της Εύας” για να επηρεάσω κάποιους εκπαιδευτικούς, να τους προτείνω μερικές ιδέες για το πώς να θέτουν διεγερτικά ερωτήματα στα παιδιά. Ξέρετε τα ερωτήματα συχνά είναι πιο σημαντικά από τις απαντήσεις».
Ο κ. Τραχανάς ισχυρίζεται πως αυτές οι μικρές μεταρρυθμίσεις που δεν είναι ορατό το βάθος τους και που αργά και σταθερά, σε βάθος χρόνου, “οικοδομούν” τα επιθυμητά, δεν ξεσηκώνουν μεγάλες αντιδράσεις, παρά τη δύναμη αλλαγής που διαθέτουν: «Η Επιστήμη είναι ένας τέτοιος ανατρεπτικός διαβολάκος και εγώ μέσα σε βαριά δυσκίνητα συστήματα μόνο με τέτοιους μικρούς διαβολάκους βλέπω να γίνονται κάποιες αλλαγές.»
Δεν θα μπορούσε να τελειώσει αυτή η συζήτηση με τον κ. Τραχανά χωρίς μια αναφορά στη κβαντομηχανική και στον πιθανοκρατούμενο κόσμο, καθώς, όπως λέει και ο ίδιος, η θεωρία της κβαντομηχανικής βρίσκεται στα θεμέλια του φυσικού κόσμου, στο επίπεδο των ατόμων και πως οι νόμοι που διέπουν τον δικό μας κόσμο είναι ο «εξημερωμένος» απόηχος του τι συμβαίνει εκεί κάτω.
«Η κβαντομηχανική που διέπει τον κόσμο των ατόμων έχει στα θεμέλιά της τις πιθανότητες, αλλά όχι με τον τρόπο που συμβαίνει στον μακρόκοσμο, όπου οι πιθανότητες είναι αποτέλεσμα ατελούς γνώσης. Οι πιθανότητες στον μικρόκοσμο δεν οφείλονται στο ότι κάτι δεν γνωρίζουμε, αυτό απέδειξαν εξάλλου και οι Νομπελίστες Φυσικής 2022, Alain Aspect, John F. Clauser και Anton Zeilinger, “με πειράματα πρωτοποριακά που ανοίγουν δρόμους για την επερχόμενη επανάσταση των κβαντικών υπολογιστών”. To μεγάλο ερώτημα με τη κβαντομηχανική είναι όμως τούτο: Αν η θεμελιώδης θεωρία του κόσμου στηρίζεται σε πιθανότητες, τότε πώς μπορούμε να δημιουργούμε τεχνολογία απολύτως προβλέψιμη και με φανταστική ακρίβεια;»
Ο καθηγητής, αφήνει μετέωρο το ερώτημα ως τροφή για σκέψη όπως λέει, συμπληρώνοντας πως θυμώνει πολύ με τη χρήση του όρου «κβαντικός» ως «περιτυλίγματος» όλου του πνευματικού καυσαερίου της Νέας Εποχής με την ομπρέλα του New Age.
Κλείνοντας το κινητό με το οποίο τον ηχογραφούσα, μού εξομολογείται πως υπάρχουν φορές που θλίβεται με τη μιζέρια και τον αρνητισμό που βλέπουμε γύρω μας και θεωρεί πως μεγάλο ρόλο σε αυτό παίζει το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν βρίσκουν νόημα σε αυτό που κάνουν. «Το να κάνεις αυτό που κάνεις με κέφι, σου προσφέρει μια ποιότητα και μια χαρά στη ζωή σου και είναι ένα δώρο στον εαυτό σου», μου λέει υπογράφοντας ταυτόχρονα και δυο βιβλία που θέλει να μου χαρίσει.
Για την ακρίβεια δεν πρόκειται για δυο βιβλία, αλλά για δυο «μη-βιβλία», όπως ο ίδιος τα αποκαλεί, γιατί είναι μικρά, τα γράφει για να τα προσφέρει στους φίλους του και βγαίνουν σε λίγα αντίτυπα εκτός εμπορίου.
Με διαβεβαιώνει πάντως, πως «Ο κύκλος» θα είναι ένα βιβλίο και όχι ένα «μη-βιβλίο», που αναμένεται να κυκλοφορήσει τον προσεχή Οκτώβριο από τις Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης και θα απευθύνεται στο ευρύ ορθολογικό κοινό.
Λίγα λόγια για τον Στέφανο Τραχανά
Ο Στέφανος Τραχανάς διδάσκει, μεταξύ άλλων, κβαντική φυσική και διαφορικές εξισώσεις στο τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης από το 1983 έως σήμερα. Από το 1986 και μετά είναι μέλος του επιστημονικού προσωπικού του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας και η διδασκαλία του στο τμήμα Φυσικής προσφέρεται δωρεάν. Είναι συγγραφέας έντεκα πανεπιστημιακών συγγραμμάτων στα παραπάνω πεδία καθώς και των βιβλίων Το φάντασμα της όπερας: Η επιστήμη στον πολιτισμό μας και Το αμάρτημα της Εύας: Φυσική κάτω από τ’ άστρα και δημιουργική μάθηση, τα οποία απευθύνονται στο ευρύτερο μορφωμένο κοινό. Το βιβλίο του An Introduction to Quantum Physics κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο Wiley. Το 2003 ανακηρύχτηκε σε επίτιμο διδάκτορα του Πανεπιστημίου Κρήτης, ενώ το 2012 του απονεμήθηκε το Εθνικό βραβείο εξαίρετης πανεπιστημιακής διδασκαλίας Ξανθόπουλου - Πνευματικού. Για το σύνολο της προσφοράς του τιμήθηκε το 2015 με τον Ανώτερο Ταξιάρχη του Φοίνικα της Ελληνικής Δημοκρατίας. Το 2022, με αφορμή τη συμπλήρωση 40 χρόνων διδασκαλίας του στο τμήμα Φυσικής, το όνομά του δόθηκε σε ένα από τα αμφιθέατρα του τμήματος, ενώ το ΙΤΕ του απένειμε τον τίτλο του διακεκριμένου μέλους του Ιδρύματος. Ως ιδρυτικό μέλος και διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης του ΙΤΕ μέχρι το 2013, είχε τη βασική ευθύνη για τη δημιουργία του πρώτου πανεπιστημιακού εκδοτικού οίκου της χώρας. Τα τελευταία χρόνια το ενδιαφέρον του στράφηκε στα ανοικτά διαδικτυακά μαθήματα και στους νέους δρόμους που αυτά ανοίγουν για την εξίσωση των ευκαιριών στην ποιοτική εκπαίδευση. Πιστεύει ότι η χώρα μας δεν μπορεί να μείνει έξω από τις επαναστατικές αλλαγές που συντελούνται αλλού σε αυτό το θέμα και γι’ αυτόν το σκοπό πήρε την πρωτοβουλία για την ίδρυση του Mathesis —ενός αυτόνομου και αυτοχρηματοδοτούμενου τμήματος των ΠΕΚ— στο οποίο και προσφέρει εθελοντικά την εργασία του τόσο ως διευθυντής του (πλήρους και αποκλειστικής απασχόλησης) όσο και ως δάσκαλος ή συγγραφέας. Η επιτυχία του «πειράματος» είναι το προσωπικό του στοίχημα για τα επόμενα χρόνια. Υπό έκδοση για το 2023 είναι δύο βιβλία του, για το ευρύτερο κοινό, με τίτλους Η κβαντική επανάσταση: Άνθρωποι και Ιδέες που άλλαξαν τον κόσμο και Ο Κύκλος: Επιστήμη και Δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου