Οι Thomas Kuhn και John Heilbron «ανακρίνουν» τον Werner Heisenberg

Η συνέντευξη αυτή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του εγχειρήματος ‘Αρχεία για την Ιστορία της Κβαντικής Φυσικής’ (Archives for the History of Quantum Physics) του Αμερικανικού Ινστιτούτου Φυσικής (AIP), το οποίο περιλαμβάνει ηχογραφήσεις και μεταγραφές συνεντεύξεων προφορικής ιστορίας με περίπου εκατό φυσικούς. Οι πρωταγωνιστές συζητούν για τις καταβολές τους, για το πώς απέκτησαν ενδιαφέρον για τη φυσική, για την εκπαίδευσή τους, για τους ανθρώπους που τους επηρέασαν, για τις σταδιοδρομίες τους – συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών επιδράσεων στην έρευνά τους και για την κατάσταση της ατομικής, πυρηνικής και κβαντικής φυσικής κατά την περίοδο που εργάστηκαν. Οι συζητήσεις εστιάζουν σε επιστημονικά θέματα, για αυτά που συνέβησαν μεταξύ του 1900 και 1930, με έμφαση στην ανακάλυψη και τις ερμηνείες της κβαντομηχανικής τη δεκαετία του 1920.

Η συνέντευξη που παραχώρησε ο Werner Heisenberg αποτελείται από 12 συναντήσεις, οι οποίες έλαβαν χώρα από το φθινόπωρο του 1962 έως το καλοκαίρι του 1963. Οι 10 πρώτες γίνονται από τον Thomas Kuhn και οι 2 τελευταίες από τον Kuhn και τον John Heilbron.

Η εκτεταμένη αναφορά στο έργο του Kuhn επιδιώκει να προκαλέσει την προσοχή, όχι μόνο στις απαντήσεις του Heisenberg, αλλά και στις ερωτήσεις που τις προκάλεσαν. Κάποια σημεία της συνέντευξης μπορεί να θεωρηθούν τεχνικά σε σχέση με την εξέλιξη της κβαντομηχανικής. Αν ο αναγνώστης κουραστεί ας τα παραλείψει, προκειμένου να απολαύσει τις απαντήσεις που σχετίζονται με τις πανεπιστημιακές σπουδές στη φυσική την περίοδο του Μεσοπολέμου αλλά και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η συνέντευξη αποτελεί μεταγραφή προφορικού λόγου και όχι λογοτεχνικό κείμενο. Πρέπει να διαβαστεί με την επίγνωση ότι οι αναμνήσεις ενός γεγονότος συχνά διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, ενώ μπορούν να μεταβληθούν με την πάροδο του χρόνου για διάφορους λόγους, συμπεριλαμβανομένων των μεταγενέστερων εμπειριών, των αλληλεπιδράσεων με άλλους και των συναισθημάτων για το γεγονός.

Η συνέντευξη μεταφράστηκε στα ελληνικά από τον φυσικό Αποστόλη Παπάζογλου και ανεβαίνει τμηματικά στον ιστότοπο ylikonet.gr. Mπορείτε να την διαβάσετε πατώντας ΕΔΩ.

Η συνέντευξη θα ανεβαίνει τμηματικά, ώστε να διευκολύνει τόσο την ανάγνωση, όσο και τη μετάφραση των τμημάτων της.

Εισαγωγή

Συνάντηση 1η

Συνάντηση 2η

Συνάντηση 3η

Οι Thomas Kuhn και John Heilbron «ανακρίνουν» τον Werner

Heisenberg

Η συνέντευξη αυτή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του εγχειρήματος ‘Αρχεία για την Ιστορία

της Κβαντικής Φυσικής’ (Archives for the History of Quantum Physics) του Αμερικανικού

Ινστιτούτου Φυσικής (AIP), το οποίο περιλαμβάνει ηχογραφήσεις και μεταγραφές

συνεντεύξεων προφορικής ιστορίας με περίπου εκατό φυσικούς. Οι πρωταγωνιστές συζητούν

για τις καταβολές τους, για το πώς απέκτησαν ενδιαφέρον για τη φυσική, για την εκπαίδευσή

τους, για τους ανθρώπους που τους επηρέασαν, για τις σταδιοδρομίες τους -

συμπεριλαμβανομένων των κοινωνικών επιδράσεων στην έρευνά τους και για την κατάσταση

της ατομικής, πυρηνικής και κβαντικής φυσικής κατά την περίοδο που εργάστηκαν. Οι

συζητήσεις εστιάζουν σε επιστημονικά θέματα, για αυτά που συνέβησαν μεταξύ του 1900 και

1930, με έμφαση στην ανακάλυψη και τις ερμηνείες της κβαντομηχανικής τη δεκαετία του

1920.

Η συνέντευξη που παραχώρησε ο Werner Heisenberg αποτελείται από 12 συναντήσεις, οι

οποίες έλαβαν χώρα από το φθινόπωρο του 1962 έως το καλοκαίρι του 1963. Οι 10 πρώτες

γίνονται από τον Thomas Kuhn και οι 2 τελευταίες από τον Kuhn και τον John Heilbron.

Werner Karl Heisenberg (1901 - 1976)

Γερμανός θεωρητικός φυσικός, υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους της κβαντομηχανικής και

βασικός συντελεστής στο σχέδιο πυρηνικών όπλων των Ναζί στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Σπούδασε μεταξύ 1920 και 1923 στο πανεπιστήμιο του Μονάχου υπό τον Arnold Sommerfeld

και τον Wilhelm Wien και στο πανεπιστήμιο του Göttingen με τον Max Born, τον James Franck

και τον David Hilbert. Πήρε το διδακτορικό του με θέμα την τυρβώδη ροή το 1923 στο Μόναχο

υπό τον Sommerfeld.

Από το 1924 μέχρι το 1927 ο Heisenberg βρίσκεται στο Göttingen ως ιδιώτης λέκτορας

(Privatdozent). Μεταξύ 1924 και 1925 μεταβαίνει με υποτροφία στο ινστιτούτο του Niels Bohr

στην Κοπεγχάγη. Το κορυφαίο άρθρο του «Κβαντομηχανική επανερμηνεία των κινηματικών και

μηχανικών σχέσεων» (‘Über quantentheoretische Umdeutung kinematischer und mechanischer

Beziehungen’) εκδίδεται το 1925 και θέτει τα θεμέλια της σύγχρονης κβαντομηχανικής.

Κατά την επιστροφή του στο Göttingen εργάζεται για έξι μήνες με τον Max Born και τον Pascual

Jordan και αναπτύσσουν τη μηχανική μητρών ως εκδοχή της κβαντομηχανικής.

Το 1927 αναπτύσσει στην Κοπεγχάγη την Αρχή Απροσδιοριστίας, ενώ εργάζεται πάνω στα

μαθηματικά θεμέλια της κβαντομηχανικής.

Την ίδια χρονιά αναγορεύεται καθηγητής θεωρητικής φυσικής στο πανεπιστήμιο της Λειψίας.

Το 1929 δημοσιεύει με τον Wolfgang Pauli το ένα από τα δύο άρθρα τους πάνω στη

σχετικιστική κβαντική θεωρία πεδίου.

Λίγο μετά την ανακάλυψη του νετρονίου από τον James Chadwick το 1932, ο Heisenberg

δημοσιεύει το ένα από τα τρία άρθρα του στο μοντέλο του πυρήνα. Την ίδια χρονιά

βραβεύεται με Νόμπελ φυσικής.

Μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Adolph Hitler το 1933, ο γερμανικός τύπος επιτίθεται

στον Heisenberg, χαρακτηρίζοντας τον «λευκό Εβραίο». Οι επιθέσεις υποκινούνται από

υποστηρικτές του κινήματος «Γερμανική Φυσική» (‘Deutsche Physik’), οι οποίοι βάλλουν

εναντίον της θεωρητικής φυσικής και της θεωρίας της σχετικότητας. Ένθερμα μέλη του

κινήματος υπήρξαν οι βραβευμένοι με Νόμπελ Philipp Lenard και Johannes Stark.

Το 1942 στο πλαίσιο του Γερμανικού πυρηνικού προγράμματος δίνει διάλεξη σε

αξιωματούχους του Ράιχ για την παραγωγή ενέργειας από τη σχάση ουρανίου. Την ίδια χρονιά

αναλαμβάνει τη διεύθυνση του ινστιτούτου φυσικής Max Planck.

Το 1943 καταλαμβάνει την έδρα θεωρητικής φυσικής στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου.

To 1958 το ινστιτούτο Max Planck μετακομίζει στο Μόναχο και μετονομάζεται σε ινστιτούτο

φυσικής και αστροφυσικής του Max Planck. Ο Heisenberg θα εκτελέσει χρέη διευθυντή από το

1960 ως το 1970.

Thomas Samuel Kuhn (1922 - 1996)

Αμερικανός επιστημολόγος.

Πήρε πτυχίο φυσικής από το Harvard το 1943 και συνέχισε παίρνοντας διδακτορικό στην

κβαντομηχανική το 1949 υπό τον John Van Vleck. Τον κερδίζει τελικά η ιστορία και φιλοσοφία

της επιστήμης.

Από το 1948 ως το 1956 διδάσκει ιστορία της επιστήμης στο προπτυχιακό τμήμα του Harvard.

Το 1957 εκδίδει το βιβλίο ‘Κοπερνίκεια Επανάσταση’ (‘The Copernican Revolution’).

Στη συνέχεια διδάσκει ιστορία και φιλοσοφία της επιστήμης στο πανεπιστήμιο του Berkeley,

όπου παίρνει την έδρα της ιστορίας της επιστήμης το 1961.

Το 1962 εκδίδει την ‘Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων’ (‘The Structure of Scientific

Revolutions’), ένα εμβληματικό έργο, σημείο αναφοράς για την ιστορικίστικη στροφή στην

επιστημολογία. Ο Kuhn αμφισβητεί την τότε επικρατούσα άποψη, ότι η επιστημονική πρόοδος

είναι μια σωρευτική διαδικασία αποδεκτών γεγονότων και θεωριών. Κατά τον Kuhn οι

επιστημονικές αντιλήψεις μιας περιόδου συνδέονται με μια συγκεκριμένη παράδοση

επιστημονικής πρακτικής. Το πλαίσιο εντός του οποίου αναπτύσσεται κάθε φορά η επιστήμη,

καθώς και το υπόδειγμα που αυτή ακολουθεί, το ονόμασε ‘Παράδειγμα’ (‘Paradigm’). Το

Παράδειγμα είναι το δομικό στοιχείο της θεωρίας του. Το κατά Κουν Παράδειγμα αποτελείται

από τις γενικές θεωρητικές παραδοχές, τους νομούς και τις τεχνικές εφαρμογής παραδοχών και

νόμων που αναγνωρίζονται και υιοθετούνται από τα μέλη μιας συγκεκριμένης επιστημονικής

κοινότητας. Οι επιστήμονες που εργάζονται στο πλαίσιο ενός και μοναδικού Παραδείγματος

ενισχύουν τη συνοχή του και το αναπτύσσουν στην προσπάθειά τους να προσεγγίσουν κάποιες

όψεις του πραγματικού κόσμου. Το Παράδειγμά τους παρουσιάζει ένα σύνολο από

συγκεκριμένα προβλήματα (γρίφοι) προς επίλυση και μια σειρά από μεθόδους και εργαλεία

για την επίλυση των προβλημάτων. Το αποτέλεσμα της επιμελούς και σχολαστικής πρακτικής

της κανονικής επιστήμης είναι η συνεχής διεύρυνση, συγκεκριμενοποίηση και εξειδίκευση του

Παραδείγματος. Το πεδίο εφαρμογής του επιστημονικού Παραδείγματος επεκτείνεται, οι

γρίφοι πολλαπλασιάζονται. Κάποια στιγμή, όμως, θα παρουσιαστούν προβλήματα που δεν

μπορούν να επιλυθούν στο πλαίσιο του Παραδείγματος. Η απλή ύπαρξη άλυτων προβλημάτων

(ανωμαλίες) στο εσωτερικό ενός Παραδείγματος δεν συνιστά κρίση. Μια ανωμαλία θεωρείται

σοβαρή όταν αντιβαίνει στις θεμελιώδεις παραδοχές του Παραδείγματος, ή όταν υπάρχουν

επιτακτικές κοινωνικές ανάγκες. Καθώς οι ανωμαλίες σωρεύονται και αρχίσουν να

εκλαμβάνονται ως σοβαρά προβλήματα για ένα Παράδειγμα, τότε αρχίζει να εκδηλώνεται μια

περίοδος έντονης ‘κρίσης’. Οι απόπειρες επίλυσης των προβλημάτων γίνονται όλο και πιο

ριζοσπαστικές, οι κανόνες του Παραδείγματος χαλαρώνουν, οι επιστήμονες αρχίζουν να

εμπλέκονται σε φιλοσοφικές και μεταφυσικές διαμάχες και προσπαθούν να υποστηρίξουν

τους νεωτερισμούς τους με φιλοσοφικά επιχειρήματα. Η περίοδος αυτή ονομάζεται

ιδιόρρυθμη επιστήμη και χαρακτηρίζεται από την ελευθερία που αισθάνονται οι επιστήμονες

να διατυπώνουν τολμηρές υποθέσεις και να θέτουν ερωτήματα που δεν προβλέπονταν από το

εξασθενημένο Παράδειγμα. Η ίδια περίοδος χαρακτηρίζεται επίσης και από την υιοθέτηση

μέσων, εννοιών και κανόνων που προέρχονται από άλλους χώρους, ανταγωνιστικές θεωρίες ή

και από άλλες φιλοσοφικές αντιλήψεις. Η αυστηρότητα, η αφοσίωση και ο δογματισμός που

χαρακτηρίζουν την κανονική επιστήμη υποχωρούν και αμβλύνονται.

Από τη στιγμή που ένα Παράδειγμα εξασθενεί και υπονομεύεται σε βαθμό που ακόμη και οι

υπέρμαχοί του χάνουν την εμπιστοσύνη τους απέναντί του, ο καιρός είναι ώριμος για την

επιστημονική επανάσταση, για το πέρασμα της επιστημονικής κοινότητας σε ένα νέο

Παράδειγμα. Με την εμφάνιση ενός νέου ανταγωνιστικού Παραδείγματος η κρίση βαθαίνει. Η

επιστημονική επανάσταση, η μετάβαση από ένα Παράδειγμα σε ένα άλλο νεότερο, είναι μια

μη σωρευτική διαδικασία, όπου το παλαιότερο και εξασθενημένο Παράδειγμα αντικαθίσταται

ολοκληρωτικά ή τμηματικά από ένα νέο μη συμβατό με το προηγούμενο Παράδειγμα. Οι

αλλαγές που πραγματοποιούνται είναι τόσο ριζοσπαστικές και ανατρεπτικές ώστε να μην

μπορούν να προκύψουν από μια συνεχή και απρόσκοπτη διαδικασία επιμέρους

τροποποιήσεων και αλλαγών όπως υποστήριζαν οι εμπειριστές και οι θετικιστές.

John Lewis Heilbron (1934 - 2023)

Αμερικανός ιστορικός της επιστήμης. Σπούδασε φυσική και πήρε το διδακτορικό του με θέμα

την ατομική θεωρία του Bohr στο πανεπιστήμιο του Berkeley. Τη δεκαετία του 1960 ήταν

φοιτητής του Kuhn, όταν έγραφε τη ‘Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων’.

To 1962 ως βοηθός του Kuhn, συμμετέχει στο μακρόπνοο πρόγραμμα του AIP, να ηχογραφήσει

συνεντεύξεις επιστημόνων, που προήγαγαν την ανάπτυξη της κβαντομηχανικής τη δεκαετία

του 1920.

To 1999 εκδίδει το βιβλίο ‘Ο Ήλιος στην Εκκλησία: οι καθεδρικοί ναοί ως ηλιακά

παρατηρητήρια’ (‘The Sun in the Church’), στο οποίο απομυθοποιεί το γεγονός, ότι η επιστήμη

και η εκκλησία είναι σε διαρκή διαμάχη. Η επιθυμία να διευθετηθεί η ημερομηνία του Πάσχα,

οδήγησε τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία να χρηματοδοτήσει και να υποστηρίξει την αστρονομία

περισσότερο από κάθε άλλο αντικείμενο για πάνω από έξι αιώνες.

Το 2010 εκδίδει το βιβλίο ‘Γαλιλαίος’ (‘Galileo’), στο οποίο βιογραφεί το μεγάλο αστρονόμο ως

εμπλεκόμενο στην κουλτούρα της ύστερης Αναγέννησης στην Ιταλία.

Έχει γράψει επίσης βιογραφίες των Ernest Rutherford, Niels Bohr και Max Planck.

Η εκτεταμένη αναφορά στο έργο του Kuhn επιδιώκει να προκαλέσει την προσοχή, όχι μόνο

στις απαντήσεις του Heisenberg, αλλά και στις ερωτήσεις που τις προκάλεσαν.

Κάποια σημεία της συνέντευξης μπορεί να θεωρηθούν τεχνικά σε σχέση με την εξέλιξη της

κβαντομηχανικής. Αν ο αναγνώστης κουραστεί ας τα παραλείψει, προκειμένου να απολαύσει

τις απαντήσεις που σχετίζονται με τις πανεπιστημιακές σπουδές στη φυσική την περίοδο του

Μεσοπολέμου αλλά και μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Η συνέντευξη αποτελεί μεταγραφή προφορικού λόγου και όχι λογοτεχνικό κείμενο. Πρέπει να

διαβαστεί με την επίγνωση ότι οι αναμνήσεις ενός γεγονότος συχνά διαφέρουν από άνθρωπο

σε άνθρωπο, ενώ μπορούν να μεταβληθούν με την πάροδο του χρόνου για διάφορους λόγους,

συμπεριλαμβανομένων των μεταγενέστερων εμπειριών, των αλληλεπιδράσεων με άλλους και

των συναισθημάτων για το γεγονός.

Τα όποια λάθη στην ελληνική μετάφραση βαραίνουν φυσικά τον γράφοντα, ο οποίος δεν είναι

επαγγελματίας μεταφραστής. Η μετάφραση επιχειρήθηκε να παραμείνει πιστή στο κείμενο και

οι παρεμβάσεις είναι ελάχιστες. Κάθε παρατήρηση είναι παραπάνω από ευπρόσδεκτη.

Η συνέντευξη θα ανεβαίνει τμηματικά, ώστε να διευκολύνει τόσο την ανάγνωση, όσο και τη

μετάφραση των τμημάτων της.