Rosalind Franklin: Η «σβησμένη» υπογραφή πίσω από δύο Nobel

Στο σήμερα, που χωρίς υπογραφή και όνομα και πνευματικό δικαίωμα, τίποτα δεν πηγαίνει μακριά, χωρίς μπλεξίματα με τον νόμο, το όνομα της Rosalind Franklin θα απλωνόταν δικαιωματικά δίπλα σ’ αυτά των Watson, Crick και Wilkins.
Το Νόμπελ για την αποκωδικοποίηση της διπλής έλικας του DNA θα είχε τέσσερις παραλήπτες και δεν θα άνοιγε ποτέ μία από τις πιο εντυπωσιακές συζητήσεις για κάποιους που είχαν τ’ όνομα και μία που είχε τη χάρη. Λογοκλοπή; Κλεφτές ματιές στις σημειώσεις μίας νεαρής γυναίκας που στις αρχές του ‘50 προσπαθούσε επίμονα να χωρέσει την επιστημοσύνη της σε μία κοινωνία ανδρών; Συμφωνία και προπαγάνδα εναντίον της «καημένης Ρόζι», που χωρίς τη συμβολή της δύσκολα ή τουλάχιστον σημαντικά αργότερα θα λυνόταν η αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος όλων των μορφών ζωής και ιών; Ακαδημαϊκός μισογυνισμός και έμφυλες διακρίσεις στα επιστημονικά εργαστήρια της εποχής; Και ναι, και όχι, και πολύ περίπου, και μισόλογα να συντηρούν μέχρι σήμερα έναν ανοιχτό διάλογο για τη θέση των γυναικών στα εργαστήρια. Δύσκολα πράγματα γενικώς, και ειδικώς για τη Rosalind Elsie Franklin, αγγλίδα, κόρη εύπορης εβραϊκής οικογένειας, ένα παράξενο, έξυπνο κορίτσι που τα καταφέρνει με άνεση στα «καθόλου κοριτσίστικα» για την εποχή μαθήματα: φυσική, χημεία, βιολογία και υποτροφία για το ανδροκρατούμενο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, εργαστήρια Φυσικής Χημείας με ανέμπνευστους και έτοιμους να την αποτρέψουν καθηγητές, φυσική, χημεία και έρευνα στις λεπτές μοριακές δομές του άνθρακα, PhD το 1945, μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο Παρίσι το 1947 και ξανά στο Βασιλικό Κολλέγιο του Λονδίνου το 1951, ως επιστημονικός συνεργάτης. 

Οι νικητές του '62: Francis Harry, James Dewey Watson, Maurice Hugh Frederick Wilkins 

 Πόσοι τύποι DNA; Δύο. Α και Β. Πόσες συγκρούσεις; Άπειρες. Η Franklin ερευνά τα δεδομένα τύπου Α και ο Wilkins του Β. Εκείνος πιθανολογεί ότι πρόκειται για έλικα, εκείνη φωτογραφίζει την περίθλαση των ακτίνων Χ, χωρίς να είναι ακόμη σίγουρη. Το «κυνηγητό» έχει ήδη ξεκινήσει, αν ρίξει κανείς μια ματιά σε βιογραφίες της Franklin και μαρτυρίες που την αφορούν. Από τη μία περιγράφεται ως δύστροπη, επίμονη και οργισμένη με τους (άντρες) συναδέλφους της, με καμία διάθεση να μοιραστεί σημειώσεις και να αναπτύξει φιλίες σ’ έναν σκληρό, αρσενικό, κυρίαρχο κόσμο που έχει όλη την καλή διάθεση να την παραγκωνίσει, ει δυνατόν, αφού πληροφορηθεί τι «μαγειρεύει» στο εργαστήριο της. Από την άλλη, ως ένας άνθρωπος κλειστός, προσηλωμένος, με αγάπη για τη ζωή και τα ταξίδια, με λίγους και πιστούς φίλους και πίστη σ’ αυτό που κάνει. Σχεδόν απομακρύνεται – για την ακρίβεια μετατίθεται – το 1953 στο Birkbeck College, λόγω των επιστημονικών διαφωνιών της με τον συντονιστή των εργαστηρίων του Βασιλικού Κολλεγίου του Λονδίνου και των κάκιστων σχέσεων με τον (με το ζόρι) συνεργάτη της Maurice Wilkins, τον 3ο της παρέας του Νόμπελ. 

Το εργαστήριο της Φράνκλιν στο Κολλέγιο Βirkbeck, φωτογραφημένο λίγο μετά τον θάνατό της. 

Βρισκόταν στον 5ο όροφο μιας βομβαρδισμένης έπαυλης του 18ου αι. Πώς, όμως, «συναντήθηκε» αυτή η επιστημονική «παρέα» ανδρών με τη νεαρή τότε κρυσταλλογράφο; Πώς προέκυψε και οι 3 έμειναν στην ιστορία- και μ’ ένα Νόμπελ στα χέρια- και η συνεισφορά της τέταρτης αποκαθίσταται χρόνια μετά, μέσα από βιογραφίες και μελέτες για το έργο της; Έργο, το οποίο οδήγησε και σ’ ένα δεύτερο Νόμπελ; Τι πήγε στραβά; Το να είσαι γυναίκα επιστήμων στο Βασιλικό Κολλέγιο του Λονδίνου το ’50 μάλλον δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Σύμφωνα με μία μάλλον φεμινιστική προσέγγιση της διαδρομής της Franklin – ο λόγος για τη βιογραφία της Anne Sayre – οι διακρίσεις σε βάρος γυναικών ήταν καθεστώς στον ακαδημαϊκό κόσμο. «Όσο το αρσενικό προσωπικό του Κολλεγίου μπορούσε να γευματίζει στη μεγάλη και άνετη σάλα, στις γυναίκες επιτρεπόταν να τρώνε στις φοιτητικές αίθουσες ή ακόμη χειρότερα έξω από το κτήριο», γράφει και η αλήθεια είναι ότι ακόμη και μετά το ’60 αναφέρονται περιπτώσεις εκπαιδευτικών ιδρυμάτων πανευρωπαϊκής εμβέλειας που την εκτίμηση τους για το γυναικείο φύλο την έδειχναν ξεχνώντας να δημιουργήσουν ladies rooms ή ακόμη χειρότερα εξορίζοντας το WC γυναικών στο πιο απροσπέλαστο σημείο του campus. Σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο η Franklin το ’51 μπαίνει σε δικό της εργαστήριο στο King’s College, ως επιστημονικός συνεργάτης του Medical Research Council και υπό τον διευθυντή του, John Randal.

 Αν και προσλαμβάνεται για να δουλέψει στις περιθλάσεις ακτίνων Χ βιολογικών μορίων, ο Randal της συνιστά να εστιάσει στη δομή του DNA. Την εφοδιάζει με την καλύτερη ομάδα ερευνητών, την πιο προηγμένη τεχνολογία για την εποχή, τον πιο καταρτισμένο φωτογράφο ακτινογραφιών. Και ξεχνά να την ενημερώσει ότι πάνω στο ίδιο αντικείμενο, σε εργαστήριο του ίδιου Κολλεγίου, εργάζεται ο συνάδελφος της Maurice Wilkins. Επίσης, ξεχνά να ενημερώσει τον Wilkins και τον συνεργάτη του Raymond Gosling ότι η Franklin πρακτικά προσελήφθη για να επιβλέπει την πορεία των μελετών τους και να λύνει γρίφους, λόγω της εμπειρίας της ως ερευνήτρια στο Κρατικό Χημείο των Παρισίων, λίγα χρόνια νωρίτερα. Πάνω σ’ αυτό το κενό ενημέρωσης χτίζεται μία τεράστια κόντρα ανάμεσα στον χαμηλών τόνων και κάπως φοβισμένο Wilkins και την αποφασιστική και σίγουρα αυστηρά απόμακρη Franklin. O συνεργάτης της Rosalind Franklin, Aaron Klug, νικητής του Νόμπελ Χημείας το 1982 Εκείνος ήξερε τι εξοπλισμό να παραγγείλει για το εργαστήριο, εκείνη ήξερε πώς να τον χειριστεί. Επίσης, εκείνη γνώριζε τη ζωτική σημασία τεχνικών – όπως η ενυδάτωση των υπό εξέταση δειγμάτων. Όταν κάποτε ο Wilkins ζήτησε να ενημερωθεί γι’ αυτή τη βελτιωμένη μέθοδο, λέγεται ότι η Rosalind του απάντησε με υποτιμητικό τρόπο, αν και η πραγματικότητα ήταν ότι του απάντησε σε τόνο που δεν επιτρεπόταν – για την εποχή και τα εργαστήρια – σε γυναίκα. Πόσοι τύποι DNA; Δύο. Α και Β. Πόσες συγκρούσεις; Άπειρες. Η Franklin ερευνά τα δεδομένα τύπου Α και ο Wilkins του Β. Εκείνος πιθανολογεί ότι πρόκειται για έλικα, εκείνη φωτογραφίζει την περίθλαση των ακτίνων Χ, χωρίς να είναι ακόμη σίγουρη. Μέχρι την ημέρα που φεύγει από το King’s College για το Birkbeck οι σχέσεις με τους συγκεκριμένους συναδέλφους είναι τυπικές, κακές. Τυπικά κακές. «Μετακομίζω από ένα παλάτι σε μία τρώγλη, αλλά θα μου είναι απείρως πιο ευχάριστο», γράφει γι’ αυτή την εξέλιξη σε μια φίλη της στο Παρίσι και πλέον είναι αντιληπτό τι εννοεί. Μέχρι τότε η Franklin κρύβει τα αποτελέσματα της δουλειάς της στο εργαστήριο και φυσικά υπάρχει λόγος, έχει ονοματεπώνυμο και με τη συνεργασία βοηθού αντιγράφει τις φωτογραφίες που εκείνη βγάζει στο εργαστήριο της. Ο άσχετος στον τομέα της κρυσταλλογραφίας Wilkins έχει κάθε λόγο να θέλει να ρίξει μία ματιά σ’ αυτά τα δεδομένα και είναι η φωτογραφία με τον αριθμό «51» που θα τον βοηθήσει να λύσει το πρόβλημα, όταν οι έρευνες του για το DNA βρεθούν σε αδιέξοδο.

 Η θρυλική φωτογραφία με τον αριθμό 51

 Σύμφωνα με το βιβλίο “Double Helix”, που ο Watson θα γράψει περίπου 6 χρόνια μετά την απονομή του Νόμπελ τον Δεκέμβριο του 1962, είναι ο Wilkins που του δείχνει αυτή τη φωτογραφία κατά τη διάρκεια δείπνου, μία ξεκάθαρη απόδειξη της ελικοειδούς δομής του DNA. Τον πιέζει να «μεταφράσει» το τι βλέπει σ’ αυτή τη φωτογραφία και φυσικά είναι ένα ντοκουμέντο που θα πάρει, κρυφά από την Franklin, χωρίς την άδεια της. (Πολύ αργότερα, όταν θα υπάρξουν οι πρώτες κατηγορίες περί «υφαρπαγής στοιχείου», η «αντεπίθεση» του πανεπιστημιακού ιδρύματος θα ισχυριστεί ότι η Franklin αποχώρησε και πως ό,τι συνέβαινε στο εργαστήριο ήταν πνευματική ιδιοκτησία του ιδρύματος και άρα τα ευρήματα μπορούσαν να περάσουν στη διάθεση των συνεχιστών της έρευνας. Αστειότητες). Αυτό το δεδομένο είναι το κομμάτι που λείπει από το παζλ της αποκωδικοποίησης, σε αυτό το κομμάτι στηρίζεται το μοντέλο για την αποκωδικοποίηση του γονιδιώματος. 

Η Νικόλ Κίντμαν ως Franklin στο θεατρικό έργο "Η φωτογραφία 51", που ανέβηκε φέτος σε σκηνή του Λονδίνου 

Η «καημένη η Ρόζι», ένα υποκοριστικό του ονόματος της που αποστρεφόταν βαθιά, ίσως γιατί έτσι είχε επιλέξει να της απευθύνεται ο Watson, πεθαίνει το 1958 από καρκίνο των ωοθηκών. Ως αιτία της ασθένειας, παρά τα τις gossip εικασίες της εποχής περί μεγάλης θλίψης λόγω παραγκωνισμού, προβάλλεται η υπερέκθεση της σε ακτίνες Χ και σε μία εποχή που δεν ήταν ακόμη γνωστές οι συνέπειες μιας τέτοιας δραστηριότητας. Μεγαλόψυχα κάποιοι της πιστώνουν γενναιοδωρία και καμία μνησικακία: προς το τέλος της ζωής της είχε αναπτύξει φιλικές σχέσεις με τις οικογένειες των ανθρώπων που τελικά την έσπρωξαν εκτός King’s College . Λογικό, αφού δεν ενημερώθηκε ποτέ για το μέγεθος της συνεισφοράς της. Μέχρι το θάνατο της έχει καταφέρει να θεωρείται πρωτοπόρα γυναικεία φιγούρα της επιστήμης, αν και δεν υπήρξε ποτέ φεμινίστρια με τον τρόπο που κάποιες βιογραφίες επιχείρησαν να την παρουσιάσουν. Και έβαλε τις βάσεις για ακόμη ένα Νόμπελ: το 1982, ο συνεργάτης της Aaron Klug τιμάται με το Νόμπελ Χημείας «για την ανάπτυξη κρυσταλλογραφικής ηλεκτρονικής μικροσκοπίας και τη διαλεύκανση της δομής των βιολογικά σημαντικών συνδέσεων νουκλεϊκού οξέος – πρωτεΐνης». Ήταν ένα case study πάνω στο οποίο ξεκίνησε να εργάζεται η Franklin και το παρουσίασε στον Klug, γνωρίζοντας ή αγνοώντας, άγνωστο, ότι εκείνος θα το ολοκλήρωνε. Τουλάχιστον, εκείνος έχει δηλώσει, ότι αν η Franklin ζούσε μέχρι τότε, το Νόμπελ θα το παραλάμβαναν μαζί. Α, και το ότι η φωτογραφία της πρακτικά άνοιξε τα μάτια των Watson και Crick για την κατεύθυνση που θα έπρεπε να πάρουν οι έρευνες τους. Κλεφτή ματιά; Λογοκλοπή; Παραγκωνισμός; Μισογυνισμός; Όπως και να το πει κανείς, είτε βασιστεί στη βιογραφία που υπέγραψε η Anne Sayre είτε σ’ εκείνη τη μεταφεμινιστική της Brenda Maddox είτε στον επίλογο - απολογία του μετανιωμένου (;) Watson, το σίγουρο είναι ότι το σύστημα έχει πολλούς τρόπους για να «καταπίνει» δουλειές και ιδέες, να εξαφανίζει υπογραφές, να σε βάζει στην άκρη, να παρουσιάζει πολλές διαφορετικές ερμηνείες μίας ξεκάθαρης κατάστασης που έγινε αφορμή για έρευνες, συζητήσεις και αποκαλύψεις. Και φυσικά, υπάρχει πάντα η ειρωνεία της τύχης και οι γκριμάτσες της ζωής, σε οτιδήποτε χτίζεται πάνω σε κάτι κλεμμένο ή έστω σε μια κλεφτή ματιά στη δουλειά κάποιου άλλου. 

Watson και Crick σε φωτογραφία της εποχής στο πλαίσιο και την.. ατμόσφαιρα των μελετών τους για το DNA 

  Το 2013 το Νόμπελ του Francis Harry Compton Crick πωλήθηκε από την οικογένεια του σε δημοπρασία έναντι 2,2 εκ. δολαρίων, μία κίνηση που δημιούργησε κύματα δυσφορίας στην επιστημονική κοινότητα. Λίγους μήνες αργότερα, ο James Dewey Watson ανακοινώνει την πρόθεση του να κάνει ακριβώς το ίδιο μέσω του οίκου Christie’s, διευκρινίζοντας ότι μέρος των εσόδων θα δοθεί σε επιστημονικά κέντρα, στα οποία πέρασε μεγάλος μέρος της σταδιοδρομίας του. Κατά καιρούς, στο «σφυρί» έχουν βγει από σημειώσεις και επιστολές τους, μέχρι λερωμένες ποδιές των εργαστηρίων τους, σημειώσεις και φωτογραφίες τους πανάκριβα αγορασμένες από επιχειρηματίες που στόχο είχαν να ενθαρρύνουν το επιστημονικό έργο. Πουλάει κανείς κάτι για το οποίο βραβεύτηκε και κόπιασε ή απλώς η ζωή ξέρει να βάζει τα πράγματα στη θέση τους με τους μυστήριους τρόπους της; Να κάτι για το οποίο έχει αποφανθεί η Franklin, χωρίς να ξέρει ότι η διατύπωση της θα «σημάδευε» γεγονότα πολύ μετά τον θάνατο της: «Επιστήμη και καθημερινότητα δεν διαχωρίζονται. Η επιστήμη, για ‘μένα, είναι μία μερική εξήγηση της ζωής. Στηρίζεται σε γεγονότα, εμπειρία και πείραμα». Η διατύπωση της «σηκώνει» πολλές αναγνώσεις για το ποια ήταν, πώς έζησε και εργάστηκε και ποιοι ήταν, πώς έζησαν και πώς εξελίχθηκαν οι «συνεργάτες» της. Πηγές: Rosalind Franklin, The Dark Lady of DNA, Brenda Maddox, Harper Perennial Rosalind Franklin and DNA, Anne Sayre, New York: W.W. Norton & Company, The Double Helix: A Personal Account of the Discovery of the Structure of DNA, James D. Watson Signet Books http://www.webofstories.com/ 

Πηγή:www.lifo.gr

Rosalind Franklin, The Dark Lady of DNA, Brenda Maddox, Harper Perennial Rosalind Franklin and DNA, Anne Sayre, New York: W.W. Norton & Company, The Double Helix: A Personal Account of the Discovery of the Structure of DNA, James D. Watson Signet Books http://www.webofstories.com/