Επιστημονικά βιβλία για τις γιορτές

Οπως κάθε χρόνο, προτείνουμε για το τέλος του έτους μερικά ενδιαφέροντα επιστημονικά βιβλία που κυκλοφόρησαν πρόσφατα. «Ένα όμορφο ερώτημα» του Φράνκ Βίλτζεκ, «Το αίνιγμα του Αϊνστάιν», του Τ.Β. Βισβεσουάρα, «Πώς να εξηγήσουμε τον κόσμο» του Στίβεν Γουάινμπεργκ και «Προπαγάνδα» του Έντουαρντ Λ. Μπέρνεϊς.

Frank Wilczek

Ενα όμορφο ερώτημα - Ανακαλύπτοντας το βαθύτερο σχέδιο της Φύσης

μτφρ. Σοφία Νικολαΐδου

επιμ. Βασίλης Σακελλαρίου

εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 592

Αραγε το Σύμπαν ενσαρκώνει όμορφες ιδέες; Και εφόσον θεωρήσουμε το Σύμπαν ως ένα έργο τέχνης, τότε δεν οφείλουμε να αναρωτηθούμε αν είναι ένα επιτυχημένο έργο τέχνης;
Πολλοί σπουδαίοι επιστήμονες έχουν υποστηρίξει ότι η φυσικομαθηματική περιγραφή του Σύμπαντος ικανοποιεί, δηλαδή «ενσαρκώνει», τις κλασικές ανθρώπινες ιδέες περί ομορφιάς, όπως είναι η συμμετρία, η αρμονία, η ισορροπία.
Προϋπόθεση βέβαια για να ισχύει κάτι τέτοιο είναι ότι τα αυστηρά επιστημονικά μας κριτήρια δεν είναι απλώς αληθή ή εμπειρικά επιβεβαιωμένα αλλά και αισθητικά άψογα!
Με άλλα λόγια, μια επιστημονική περιγραφή ή εξήγηση του Σύμπαντος, για να γίνει αποδεκτή, δεν αρκεί να είναι ακριβής αλλά και όμορφη!
Αυτό υποστηρίζει ο Φρανκ Βίλτζεκ, κορυφαίος θεωρητικός φυσικός που το 2004 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ, σε αυτό το καλοσχεδιασμένο και ιδιαιτέρως γοητευτικό βιβλίο, στις σελίδες του οποίου αναλύει και αναστοχάζεται το πανάρχαιο αλλά πάντα επίκαιρο ερώτημα: Είναι το Σύμπαν ένα έργο τέχνης;
Για να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα ανατρέχει στην ιστορία των μεγάλων φυσικών ιδεών αλλά και των μεθοδολογικών εργαλείων που επινόησε η ανθρώπινη επιστήμη για να περιγράψει και να κατανοήσει τον Κόσμο: από τη μαθηματική περιγραφή της κοσμικής αρμονίας από τον Πυθαγόρα και τον Πλάτωνα στις πρώτες νομοτελειακές εξηγήσεις του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα και από αυτές στις σύγχρονες φυσικές περιγραφές της Σχετικότητας και της Κβαντομηχανικής μέχρι την πρόσφατη Κεντρική θεωρία της σύγχρονης Φυσικής, η οποία επιχειρεί να ενοποιήσει σε μια ενιαία και αισθητικά όμορφη περιγραφή τις τέσσερις θεμελιώδεις δυνάμεις της Φυσικής (βαρυτική, ηλεκτρομαγνητική, ισχυρή και ασθενή πυρηνική δύναμη), μέσω των οποίων εξηγούνται όλα τα φυσικά φαινόμενα του μακρόκοσμου και του μικρόκοσμου.
Η ανασυγκρότηση των πιο καινοτόμων επιστημονικών ιδεών –από την ελληνική αρχαιότητα έως τις μέρες μας– που μας αποκαλύπτουν όχι μόνο τη γνωστική αλλά και την αισθητική ομορφιά των φυσικών φαινομένων οδηγεί τον συγγραφέα στο συμπέρασμα ότι η βαθύτατη πίστη των πρώτων φυσικών φιλοσόφων στην «αρμονία των σφαιρών» και στην εγγενή ομορφιά και αρμονία του Κόσμου ως «κόσμημα», ενώ δεν ήταν πάντοτε ακριβής, εντούτοις, ενέπνευσε και οδήγησε στις μεγαλειώδεις εξελίξεις στη Φυσική για σχεδόν τρεις χιλιετίες.



Το «Ενα όμορφο ερώτημα» είναι λοιπόν ένα φιλόδοξο συγγραφικό εγχείρημα το οποίο θα μπορούσε πολύ εύκολα να εκφυλιστεί σε μια παράθεση μυστικιστικών ασυναρτησιών.
Το μεγάλο επίτευγμα του Φρανκ Βίλτζεκ είναι ότι καταφέρνει –με τρόπο εύληπτο για το μη ειδικό– να αναδείξει την ομορφιά που ενυπάρχει στις μεγάλες επιστημονικές ιδέες μας για το Σύμπαν, χωρίς να υποκύπτει στα συνήθη μυστικιστικά ή υπερφυσικά ατοπήματα.
Σε μια εποχή στενόμυαλα πραγματιστική όπως η σημερινή, η οποία επιχειρεί να αφαιρέσει κάθε αισθητική αξία και ομορφιά από τις λεγόμενες «θετικές επιστήμες», το ευγενικό αλλά και παράτολμο εγχείρημα του Φρανκ Βίλτζεκ είναι να μας υπενθυμίσει –με αυτό το βιβλίο– το αυτονόητο: η αναζήτηση της βαθύτερης φυσικής ομορφιάς και αρμονίας ήταν ανέκαθεν ένα από τα πρωταρχικά κίνητρα κάθε επιστημονικής προόδου.
Οταν λοιπόν υποτιμάμε, όπως συμβαίνει σήμερα, την αισθητική διάσταση του επιστημονικού εγχειρήματος, τότε όχι απλώς παράγουμε «άσχημη» αλλά και καταστροφική επιστήμη!
Αψογα μεταφρασμένο και επιμελημένο στην ελληνική του έκδοση, το βιβλίο αυτό αποτελεί το πολύ σπουδαίο πνευματικό-αισθητικό επίτευγμα ενός από τους πιο πρωτότυπους θεωρητικούς φυσικούς και στοχαστές της εποχής μας.

C. V. Vishveshwara

Το αίνιγμα του Αϊνστάιν ή μαύρες τρύπες στην μπανιέρα μου

μτφρ. Δέσποινα Δαμιανίδου

εκδ. «Αλεξάνδρεια», σελ. 424

Αν είστε πεπεισμένοι ότι η σύγχρονη Φυσική μάς προτείνει μια σοβαρή αλλά ιδιαίτερα ανοίκεια και δύσπεπτη εικόνα των φυσικών φαινομένων, τότε ίσως να αλλάξετε γνώμη μετά την ανάγνωση αυτού του ευφυέστατου βιβλίου.
Πρόκειται, κατά τη γνώμη μας, για ένα από τα καλύτερα επιστημονικά «μυθιστορήματα» με θέμα τις δυσνόητες θεωρίες και έννοιες σύγχρονης μακροφυσικής.
Ομως, παρά τα φαινόμενα, δεν πρόκειται καθόλου για ένα ακόμα διήγημα επιστημονικής φαντασίας, ούτε ο συγγραφέας του είναι ένας επιστημονικά αναλφάβητος λογοτέχνης, μολονότι διαθέτει υψηλές μυθοπλαστικές ικανότητες.
Ο συγγραφέας αυτού του ευφάνταστου λογοτεχνήματος δεν είναι άλλος από τον καθ’ όλα αξιοσέβαστο καθηγητή Τ. Β. Βισβεσουάρα, διακεκριμένο φυσικό που, επί σειρά ετών, μελετά τις αστρονοφυσικές συνέπειες της γενικής θεωρίας της σχετικότητας και αναγνωρίζεται διεθνώς ως ένας από τους πρώτους συστηματικούς ερευνητές της θεωρίας των μαύρων τρυπών!
Καταφεύγοντας στην τέχνη του μυθιστορηματικού διαλόγου, κατάφερε να δημιουργήσει ένα ιδιαίτερα απολαυστικό βιβλίο, στο οποίο αφηγείται την ιστορία της θεωρίας της βαρύτητας από τις απαρχές της ώς τις πιο πρόσφατες εξελίξεις στην αστροφυσική, παρουσιάζοντας με επιστημονικά ακριβή, αλλά ξεκαρδιστικά παραδείγματα τις βασικές έννοιες της σχετικότητας, του χωροχρόνου και των μαύρων τρυπών που ως γνωστόν κυριαρχούν στη σύγχρονη Φυσική.



«Οι φυσαλίδες στροβιλίζονταν γύρω μου προσφέροντάς μου μια πρωτόγνωρη αίσθηση χαλάρωσης. [...] Ενώ απολάμβανα αυτό το μοναδικό αφρόλουτρο, τα βλέφαρά μου βάρυναν και γλίστρησα σ’ έναν υπέροχο, μακάριο ύπνο». Ετσι αρχίζει η συνεύρεση του Αλφι με την εντυπωσιακή και αποκαλυπτική μπανιέρα αγορασμένη από έναν μυστηριώδη γείτονα ονόματι Αλ.
Μαζί με τον ήρωα της μυθιστορίας βουτά και ο ή η αναγνώστης στη διανοητική απόλαυση που του προσφέρουν οι πιο παράξενες «αφρώδεις» ιδέες της σύγχρονης φυσικής, που αναδύονται κάθε φορά σ’ αυτή τη μαγική κοσμολογική μπανιέρα.
Σήμερα, οι μαύρες τρύπες έχουν εδραιώσει την ύπαρξή τους στη σφαίρα της πραγματικότητας και η φυσική τους συνιστά ένα από τα πλέον ενδιαφέροντα πεδία έρευνας της σύγχρονης κοσμολογίας.
Οι αστροφυσικοί έχουν ανακαλύψει ότι είμαστε κυριολεκτικά περικυκλωμένοι από μαύρες τρύπες, φαντάσματα άστρων τα οποία, έχοντας εξαντλήσει την ενέργειά τους, κατέρρευσαν και έσβησαν οριστικά πριν από πολύ καιρό.
Διαπίστωσαν επίσης ότι πολλοί γαλαξίες, συμπεριλαμβανομένου και του δικού μας, φιλοξενούν στο κέντρο τους τεράστιες μαύρες τρύπες, πολλές από τις οποίες είναι εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια φορές βαρύτερες από τον Ηλιο.
Τη φύση, την ιστορία και τη δυναμική αυτών των παράξενων κοσμικών αντικειμένων καταφέρνει να περιγράψει σε αυτό το βιβλίο ο καθηγητής Τ. Β. Βισβεσουάρα, μέσα από συναρπαστικές συζητήσεις σε ταβέρνες που συνοδεύονται από κατατοπιστικά διαγράμματα σκιτσαρισμένα σε χαρτοπετσέτες και από διασκεδαστικά μαθήματα υψηλής επιστημονικής και πνευματικής αξίας.

Steven Weinberg

Πώς να εξηγήσουμε τον κόσμο -

Το ταξίδι για την ανακάλυψη της σύγχρονης επιστήμης

μτφρ. Αιμιλία-Αλεξάνδρα Κρητικού

πρόλογ. Κώστας Γαβρόγλου

εκδ. «Ροπή», σελ. 536

Πώς κατανοεί ένας διαπρεπής και διεθνώς καταξιωμένος επιστήμονας την ιστορία της επιστήμης που υπηρετεί; Η αποδεδειγμένη ικανότητα και παραγωγικότητά του στον τομέα της έρευνας τον καθιστά αυτομάτως και αξιόπιστο ιστορικό μιας συγκεκριμένης επιστήμης;
Τα ερωτήματα αυτά γεννιούνται αυθόρμητα μόλις ολοκληρώσει κανείς την ανάγνωση του τελευταίου πολυσυζητημένου βιβλίου του Στίβεν Γουάινμπεργκ «Πώς να εξηγήσουμε τον Κόσμο - Το ταξίδι για την ανακάλυψη της σύγχρονης επιστήμης».
Πρόκειται για μία καλογραμμένη και -από επιλογή του συγγραφέα- ιδιαιτέρως προκλητική ιστορία της επιστήμης της Φυσικής και της Αστρονομίας.
Ενα περιπετειώδες πνευματικό ταξίδι στον ιστορικό χρόνο με στόχο την κριτική αποτίμηση των ιδεών και των πρωταγωνιστών που επέτρεψαν την ανάδυση της σύγχρονης Φυσικής, δηλαδή της νεωτερικής επιστημονικής μεθόδου και σκέψης.
Γύρω από αυτό το θέμα έχουν γραφτεί αμέτρητα βιβλία τόσο από επιστήμονες όσο και ιστορικούς της επιστήμης και ασφαλώς θα συνεχίσουν να γράφονται στο μέλλον. Ποια είναι όμως η ιδιαιτερότητα και η αναγκαιότητα αυτού του βιβλίου;
Κατ’ αρχάς, υπογράφεται από έναν κορυφαίο φυσικό που για τις πρωτοποριακές έρευνές του έχει τιμηθεί, το 1997, με βραβείο Νόμπελ Φυσικής και, δευτερευόντως, αποτελεί μια πολύτιμη μαρτυρία του πώς ακριβώς αντιλαμβάνεται και αξιολογεί την ιστορία της επιστήμης του ένας διεθνώς καταξιωμένος φυσικός.
Σε αυτό το ενδιαφέρον βιβλίο ο Γουάινμπεργκ μας ταξιδεύει σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους, από την αρχαία Μίλητο στη μεσαιωνική Βαγδάτη και την Οξφόρδη, από την Ακαδημία του Πλάτωνα και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας στην καθεδρική σχολή της Σαρτρ και τη Βασιλική Εταιρεία του Λονδίνου.
Μάλιστα, η συγκεκριμένη αναδρομή στην ιστορία της Φυσικής από την ελληνική αρχαιότητα έως τον Νεύτωνα, οδηγεί τον συγγραφέα σε κάποια ετερόδοξα συμπεράσματα, διαφορετικά από αυτά που αποδέχονται, σήμερα, οι περισσότεροι ιστορικοί της επιστήμης.
«Πρόκειται για μια ασεβή ιστορία, δεν διστάζω να ασκήσω κριτική στις μεθόδους και τα επιτεύγματα του παρελθόντος από μία σύγχρονη σκοπιά», όπως παραδέχεται ο ίδιος.



Γιατί όμως είναι «ασεβής» αυτή η ιστορική αποτίμηση με βάση τις κατακτήσεις του σήμερα των μεγάλων επιτευγμάτων ή των σφαλμάτων του χθες; Είναι διπλά ασεβής γιατί, αφενός, η πραγματική ιστορία δεν γράφεται ποτέ εκ των υστέρων και, αφετέρου, επειδή οι σημερινές κατακτήσεις δεν θα είχαν επιτευχθεί ποτέ χωρίς τα δήθεν μεγάλα «λάθη» του παρελθόντος.
Αυτό το σοβαρό ιστοριογραφικό-μεθοδολογικό ατόπημα το επισημαίνει επαρκώς ο Κώστας Γαβρόγλου στην εισαγωγή που έγραψε για την ελληνική έκδοση του βιβλίου.
Ως καταξιωμένος ιστορικός της Φυσικής, καθηγητής της Ιστορίας των Επιστημών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο οποίος ορκίστηκε ως ο νέος υπουργός Παιδείας σχεδόν ταυτόχρονα με την έκδοση του βιβλίου, ο Κ. Γαβρόγλου επικρίνει τη συγκεκριμένη προσέγγιση της ιστορίας των ιδεών.
«Ενας τέτοιος ακραίος αναχρονισμός αγνοεί την ίδια την ιστορικότητα της φυσικής, η οποία μόνιμα επαναδιαπραγματεύεται τις έννοιες του σωστού και του λάθους, όχι μέσα από μικρές ή μεγάλες “διαταραχές” ή “διορθωτικές κινήσεις”, αλλά μέσα από εντελώς νέες θεωρήσεις που μας αποκαλύπτουν νέους κόσμους», όπως εύστοχα σημειώνει. Παρά τις ρητά διατυπωμένες αντιρρήσεις του, ο Κ. Γαβρόγλου αναγνωρίζει, ωστόσο, τις σημαντικές επιστημονικές αρετές και την παιδαγωγική αξία του βιβλίου.

Edward L. Bernays

Προπαγάνδα

μτφρ. και επίμετρο Δημήτρης Ταννής
εκδ. «Νεφέλη», σελ. 240

Πριν από λίγες εβδομάδες παρουσιάσαμε στη στήλη μας μια αποκλειστική συνέντευξη του Ανρί Ατλάν, με τον οποίο μιλήσαμε περί επιστημονικής προπαγάνδας και εξαπάτησης (βλ. «Εφ.Συν.», 19.11.2016).
Ανάμεσα στα πολλά ενδιαφέροντα που μας είπε ο εβραϊκής καταγωγής Γάλλος επιστήμονας και διανοούμενος έκρινε απαραίτητο να διευκρινίσει ότι τη σύγχρονη προπαγάνδα δεν την επινόησε ο ναζιστής Γιόζεφ Γκέμπελς αλλά ο εβραϊκής καταγωγής Αμερικανός «φροϊδιστής Εντουαρντ Μπερνέζ»!
Αυτή η πληροφορία εξέπληξε –και ενδεχομένως ενόχλησε– ορισμένους αναγνώστες. Θεωρήσαμε, λοιπόν, εξαιρετικά επωφελές και πολιτικά επίκαιρο να παρουσιάσουμε το βιβλίο «Προπαγάνδα» του Μπερνέζ που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νεφέλη, άριστα μεταφρασμένο και επιμελημένο από τον Δημήτρη Ταννή.
Σε αυτό το μικρό αλλά εξαιρετικά πυκνό σε ιδέες προφητικό δοκίμιο ο συγγραφέας εκθέτει τις βασικές τεχνικές και τους στόχους, επί των οποίων οικοδομήθηκε η καταναλωτική κουλτούρα της Δύσης και τα πρωτόγνωρα, στις αρχές του 20ού αιώνα, εξουσιαστικά κέντρα διαχείρισης και χειραγώγησης της «κοινής γνώμης».
Οπως όλοι γνωρίζουμε, έκτοτε, η προπαγάνδα έγινε το βασικό εργαλείο που χρησιμοποιούν οι ισχυρές οικονομικές-πολιτικές ελίτ προκειμένου να διατηρήσουν την εξουσία και τα προνόμιά τους και εν γένει η βασική τεχνική οργάνωσης κάθε ανθρώπινης δραστηριότητας.
«Η προπαγάνδα είναι ο εκτελεστικός βραχίονας της αόρατης κυβέρνησης», όπως εξαρχής ομολογεί ο Μπερνέζ.
Στα έντεκα κεφάλαια του βιβλίου εξειδικεύονται όχι μόνο οι αρχές αλλά και οι τομείς εφαρμογής αυτής της μετα-νεωτερικής και αντι-δημοκρατικής τεχνικής άσκησης της εξουσίας.
Με ποια έννοια, όμως, οι τεχνικές της προπαγάνδας που διατυπώνονται ρητά σε αυτό το βιβλίο εμπνέονται και σχετίζονται με τη φροϊδική ψυχολογία; Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα προϋποθέτει ότι γνωρίζουμε επαρκώς τη βιογραφία του συγγραφέα. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει το εκτενές και ιδιαίτερα διαφωτιστικό επίμετρο στη ελληνική έκδοση.
Ο Εντουαρντ Λούις Μπερνέζ (Edward L. Bernays) γεννήθηκε στη Βιέννη στις 22 Νοεμβρίου 1891 και πέθανε στο Κέμπριτζ της Μασαχουσέτης στις 9 Μαρτίου 1995, σε ηλικία 103 ετών.
Οι γονείς του, Ελη και Αννα Μπερνέζ, ήταν Εβραίοι, η μητέρα του ήταν αδελφή του Ζίγκμουντ Φρόιντ, ενώ ο πατέρας του ήταν αδελφός της συζύγου του Φρόιντ, Μάρτα Μπερνέζ. Το 1922 παντρεύτηκε την Ντόρις Ελσα Φλάισμαν και απέκτησαν μια κόρη, τη συγγραφέα Αν Μπερνέζ.
Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου συμμετείχε στην Επιτροπή Δημόσιας Πληροφόρησης της κυβέρνησης του προέδρου Γούντροου Γουίλσον. Επρόκειτο για την επιτροπή που συντόνιζε την πολεμική προπαγάνδα των ΗΠΑ κατά τον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο.
Εκεί μαθαίνει και εκσυγχρονίζει τα μυστικά της χειραγώγησης των πολιτών. Επίσης, αντιλαμβάνεται ότι αυτές οι μέθοδοι πολεμικής προπαγάνδας θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν το ίδιο αποτελεσματικά σε καιρό ειρήνης.
Η νέα προπαγανδιστική τεχνική που θα προτείνει αξιοποιεί στο έπακρο τις πρωτοποριακές ιδέες του θείου του Ζίγκμουντ Φρόιντ, το έργο του οποίου πρώτος αυτός φρόντισε να εισαγάγει στις ΗΠΑ!
Οπως ορθά επισημαίνει ο Δ. Ταννής στο επίμετρο: «Οι θεωρίες του Φρόιντ στάθηκαν καθοριστικές για τις μετέπειτα δραστηριότητες του Μπερνέζ, που άπτονταν της εξωτερικής πολιτικής, σε συνεργασία με τον Λευκό Οίκο και τη CIA».

Πηγή:http://www.efsyn.gr  του Σ. Μανουσέλη