Η τεχνογνωσία του CERN φτάνει και στην Ελλάδα

Λίγο η διαφορά ώρας μεταξύ Ελλάδας και Ελβετίας, λίγο τα προγραμματισμένα ραντεβού του και οι υποχρεώσεις, το γεύμα με τον ανώτατο φυσικό και επικεφαλής Διεθνών Σχέσεων για Κράτη Μη Μέλη του CERN και επισκέπτη καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Εμμανουήλ Τσεσμελή έγινε απογευματινό γλυκό και καφές από το μεγάλο εστιατόριο του επιστημονικού κέντρου.
Δεν είχε περάσει πολύς καιρός που επέστρεψε από τις διακοπές του με την οικογένειά του στη λίμνη Ματζιόρε στη νότια πλευρά των Αλπεων, μια διαδρομή που έκανε οδικώς για να φτάσει στη λίμνη που ενώνει και χωρίζει την Ελβετία και την Ιταλία. «Μου αρέσουν τα βουνά», λέει κόβοντας ένα κομμάτι από την πάστα φράουλα που είχε μπροστά του. Κάτι που ίσως δεν είναι αναμενόμενο για κάποιον που γεννήθηκε και μεγάλωσε στην παραθαλάσσια Μελβούρνη της Αυστραλίας. Με γονείς από τη Μεσσηνία και τη Σάμο, ο Εμμανουήλ Τσεσμελής ήρθε στην Ελλάδα μόλις 12 ετών για να μάθει καλύτερα την ελληνική γλώσσα και τον τρόπο ζωής. «Στη Μελβούρνη κάναμε μάθημα ελληνικών τα βράδια δύο φορές την εβδομάδα. Στην αρχή ήταν δύσκολα στην Αθήνα αλλά τα κατάφερα». Πέρασε το κατώφλι του CERN για πρώτη φορά το 1989, στο πλαίσιο της μεταπτυχιακής του έρευνας στο πείραμα UA2 όπου διερεύνησε την ύπαρξη φορτισμένου μποζόνιου Χιγκς και από το ’93 έγινε μέρος του στελεχιακού δυναμικού του επιστημονικού κέντρου.

Το CERN είναι το ακρωνύμιο του γαλλικού «Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire» ή αλλιώς του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για την Πυρηνική Ερευνα. Ιδρύθηκε το 1954 με σκοπό την αδιατάρακτη εξερεύνηση της φυσικής που τότε ήταν εστιασμένη στη μελέτη του «πυρήνα», της εσωτερικής δομής δηλαδή του ατόμου. Το 2012 ήταν το σημείο καμπής του CERN με την ανακάλυψη του μποζόνιου Χιγκς και τώρα βρίσκεται μπροστά σε ένα νέο σταυροδρόμι της ερευνητικής του αποστολής.
Αυτό που αιτιολογεί τον ασυνήθιστο για επιστήμονα διοικητικό τίτλο του κ. Τσεσμελή είναι η απόφαση του CERN το 2010 να ανοίξει την πειραματική αγκαλιά του σε χώρες που βρίσκονται πέρα από τα γεωγραφικά όρια της Ευρώπης. «Μπορώ να πω ότι το “Ε” στο CERN δεν σημαίνει πια Européen γεωγραφικά, αλλά “Everywhere”, δηλαδή παντού», μας λέει. Τον Ιούλιο του 2016 η Ρουμανία έγινε το 22ο κράτος-μέλος του CERN, ενώ συνδεδεμένα μέλη είναι η Κύπρος, η Ινδία, η Ουκρανία, το Πακιστάν, η Σερβία και η Τουρκία. Χώρες όπως οι ΗΠΑ, η Ρωσία και η Ιαπωνία μπορεί να μην είναι μέλη του CERN αλλά στις δικές τους βιομηχανίες κατασκευάστηκε περίπου το 20% του Μεγάλου Επιταχυντή Αδρονίων LHC χάρη στον οποίο ανιχνεύθηκε το μποζόνιο Χιγκς και συμπλήρωσε σε μεγάλο βαθμό το παζλ της σωματιδιακής φυσικής. Ο δακτύλιος του LHC αναπτύσσεται περίπου 100 μέτρα κάτω από την άνετη αίθουσα συσκέψεων όπου καθόμαστε με τον κ. Τσεσμελή και είναι προγραμματισμένος να λειτουργήσει τουλάχιστον για τα επόμενα 20 χρόνια. Το άνοιγμα του CERN σε χώρες του κόσμου είναι στην ουσία μια επένδυση για το μέλλον του εργαστηρίου. «Τα πρότζεκτ που τρέχουμε χρειάζονται μεγάλες συνεργασίες. Ειδικά όταν μεταβούμε στην επόμενη γενιά επιταχυντών θα χρειαστεί η ενισχυμένη παγκόσμια συνεργασία και κοινοπραξία», σημειώνει ο κ. Τσεσμελής.

Η σκοτεινή ύλη και ενέργεια

Είναι γεγονός ότι οι χιλιάδες τρισεκατομμύρια συγκρούσεις πρωτονίων σε ενέργειες ρεκόρ του LHC σχεδόν «εξαφάνισαν» τον ανταγωνισμό στο πεδίο των επιταχυντών υψηλών ενεργειών. Το σωματίδιο Χιγκς έδωσε απαντήσεις για τη μάζα των βασικών σωματιδίων της ύλης αλλά η φυσική δεν τελειώνει εκεί, όπως μας λέει ο κ. Τσεσμελής και μας περιγράφει το πρόβλημα που προσπαθούν να λύσουν σήμερα οι επιστήμονες δείχνοντας προς τη μηλόπιτα που ακόμη δεν κατάφερα να δοκιμάσω. «Αν μια ολόκληρη πίτα ήταν η ενέργεια του σύμπαντος, εμείς βλέπουμε σήμερα μόνο ένα μικρό κομμάτι, το 5%. Στα αγγλικά το ονομάζουμε humble pie (ταπεινή πίτα) και πραγματικά έτσι είναι». Τα υπόλοιπα κομμάτια είναι αυτά που οι επιστήμονες ονομάζουν σκοτεινή ύλη και σκοτεινή ενέργεια, ενώ «σκοτεινή» είναι και η απάντηση στο ερώτημα που διατυπώνεται για την ύπαρξη ακόμα μικρότερης δομής στα στοιχειώδη σωματίδια. Θα δοθούν απαντήσεις μέσω του LHC; «Ο επιταχυντής μέσα από τις συγκρούσεις του μπορεί να παράγει σωματίδια αλλά και να “δει” μέσα στο σωματίδιο ποια είναι η δομή του. Οσο πάμε σε υψηλότερες ενέργειες ελπίζουμε ότι αν υπάρχει εσωτερική δομή θα τη δούμε».

Η γνώση πλησιάζει τις πρώτες στιγμές του σύμπαντος

Εκπέμπει μια αύρα ηρεμίας ο κ. Τσεσμελής σε όλη τη διάρκεια της κουβέντας μας. Απαντά στις ερωτήσεις μας μιλώντας σταθερά, με πραότητα, όχι μόνο λόγω της επαφής του με δημοσιογράφους και εφημερίδες αλλά επειδή πραγματικά πιστεύει στην επιστημονική υπεροχή του CERN. O τόνος της φωνής του δεν αλλάζει ούτε όταν ρωτάμε για το ενδεχόμενο που δεν θέλουν να σκέφτονται οι ερευνητές του κέντρου.

Τι θα γίνει αν οι συγκρούσεις του LHC δεν αποδώσουν ξανά μια μεγάλη ανακάλυψη στο μέγεθος του σωματιδίου Χιγκς; «Αυτό δεν μπορούμε να το αποκλείσουμε αλλά ήδη έχουμε ξεκινήσει μελέτες για την επόμενη γενιά των επιταχυντών, δεδομένου ότι υπάρχει ένα μεγάλο χρονικό διάστημα για την υλοποίησή τους», σημειώνει ο κ. Τσεσμελής και υπογραμμίζει ότι τα επόμενα 3 με 5 χρόνια θα είναι καθοριστικά για το επόμενο βήμα του εργαστηρίου το οποίο λαμβάνει ετήσια χρηματοδότηση ύψους ενός δισεκατομμυρίου ελβετικών φράγκων για τη συνέχιση της έρευνας. «Πρέπει να περιμένουμε λίγο για να ξέρουμε τι θα κατασκευάσουμε στο μέλλον. Τα επικρατέστερα σενάρια είναι μεταξύ ενός μεγαλύτερου κυκλικού επιταχυντή (Future Circular Collider) ή ενός γραμμικού μοντέλου (Compact Linear Collider). Θα εξαρτηθεί από τι θα βρει ή τι δεν θα βρει ο LHC και τη μεταγενέστερη αναβάθμισή του στον High Luminosity HL-LHC. Ελπίζουμε ότι μέχρι το 2019-2020 θα έχουμε κάποιες ενδείξεις που θα βοηθήσουν να καθοριστεί η νέα στρατηγική στο πεδίο της σωματιδιακής φυσικής που δεν θα είναι μόνο ευρωπαϊκή αλλά παγκόσμια. To επόμενο σύνορο για εμάς είναι η ενέργεια και στο CERN έχουμε την εμπειρία και την τεχνογνωσία για να κατασκευάσουμε επιταχυντές υψηλών ενεργειών. Αλλά δεν θέλουμε να είμαστε μόνοι μας».
Η θεωρία για το σωματίδιο του Χιγκς διατυπώθηκε τη δεκαετία του ’60 και χρειάστηκε να περάσουν περίπου 50 χρόνια μέχρι να επαληθευθεί πειραματικά. Αντίστοιχα, με τη διατύπωση της Γενικής Θεωρίας της Σχετικότητας το 1916 ο Αϊνστάιν ισχυρίστηκε την ύπαρξη των βαρυτικών κυμάτων και δικαιώθηκε έναν αιώνα μετά. Η γνώση μας για τη δημιουργία του σύμπαντος φτάνει σήμερα μέχρι τις πολύ μικρές στιγμές της γέννησης του. Πόσο καιρό θα χρειαστεί μέχρι την επόμενη ανακάλυψη; Η απάντηση δεν έχει μεγάλη σημασία. Αλλωστε ο χρόνος στη φυσική είναι θέμα οπτικής. «Η φύση είναι περίπλοκη και παίζει παιχνίδια μαζί μας. Αυτό όμως είναι μια ενδιαφέρουσα πρόκληση, να καταλάβουμε το άγνωστο», τονίζει ο κ. Τσεσμελής.

Πρωτοβουλίες για να μείνουν οι νέοι επιστήμονες στην Ελλάδα

Αν γράφαμε σε cd τα δεδομένα που παράγει κάθε χρόνο ο μεγάλος επιταχυντής του CERN, θα φτιάχναμε βουνά ύψους 30 χιλιομέτρων έξω από τη Γενεύη. Σκεφτείτε τώρα τη λεπτομερή επεξεργασία τους από τις ομάδες των επιστημόνων και θα έχετε μια εικόνα για το πόσο γρήγορα μπορεί μια ανακάλυψη να έρθει στο φως. Τα σωματίδια μπορεί να τρέχουν σχεδόν με την ταχύτητα του φωτός μέσα στον δακτύλιο του LHC, αλλά η επεξεργασία τους ακολουθεί πιο συμβατικές μεθόδους. Ετσι μια ενδιαφέρουσα διακύμανση, ένα «bump» όπως το λένε οι επιστήμονες, είχε προκαλέσει ενθουσιασμό στις αρχές του 2016 αλλά τελικά αποδείχθηκε ήσσονος σημασίας. «Δεν ξέρουμε πού θα είναι η επόμενη ανακάλυψη. Η θεωρία δεν μας λέει με βεβαιότητα σε ποια ενέργεια να ψάξουμε. Γι’ αυτό ένας αδρονικός επιταχυντής όπως ο LHC κοιτάει σε όλο το φάσμα των μαζών και ψάχνει μια ένδειξη, ένα bump εκεί μέσα. Η στατιστική πιθανότητα είναι πολύ μικρή, διότι αυτά τα γεγονότα είναι πολύ σπάνια και γι’ αυτό ο επιταχυντής θα αναβαθμιστεί σε ένταση, σε φωτεινότητα, στον αριθμό των συγκρούσεων ανά δευτερόλεπτο και ανά μονάδα επιφάνειας προκειμένου να συγκεντρώσουμε δεδομένα και να δούμε αυτά τα σπάνια φαινόμενα».
Την ώρα που προσπαθεί να φτιάξει τη σύνδεση του λάπτοπ που έχει μπροστά του με τον προτζέκτορα της αίθουσας βρίσκω ευκαιρία να ανοίξω όσο πιο ήσυχα μπορώ τον εμφιαλωμένο χυμό μου και να δοκιμάσω γρήγορα ένα κομμάτι μηλόπιτα. Στο λευκό πανί εμφανίζεται ένας μεγάλος χάρτης και πολλοί αριθμοί που αντιπροσωπεύουν τους χιλιάδες επιστήμονες από τις διαφορετικές εθνότητες που βρίσκονται στο κέντρο. «Στους καινούργιους που έρχονται εδώ λέω να αφήσουν το διαβατήριό τους έξω από την πόρτα», σημειώνει και αναφέρει παραδείγματα επιστημόνων από τη Ρωσία και την Ουκρανία, την Ινδία και το Πακιστάν, το Ιράν και τις ΗΠΑ, το Ισραήλ και την Παλαιστίνη που συνεργάζονται στο όνομα της φυσικής. Μάλιστα, το μοντέλο διακυβέρνησης του CERN υιοθετήθηκε από το νέο επιστημονικό κέντρο SESAME στη Μέση Ανατολή. «Η διπλωματία μέσα από την επιστήμη είναι κάτι που συμβαίνει. Γι’ αυτό και το CERN έχει ρόλο παρατηρητή στα Ηνωμένα Εθνη γιατί συμβάλλει στη διατήρηση της ειρήνης», μας λέει. Συμφωνούμε ότι η συμβίωση διαφορετικών εθνοτήτων, ιδεολογιών και θρησκειών σε μια κοινότητα σίγουρα δεν είναι κάτι απλό, ωστόσο το CERN τα έχει καταφέρει πολύ καλά σε αυτόν τον τομέα.
Από το 1954, η Ελλάδα είναι ένα από τα 12 ιδρυτικά κράτη-μέλη του CERN. Ελληνες ερευνητές από την Ελλάδα και το εξωτερικό έχουν μία σημαντική συνεισφορά στην πειραματική και θεωρητική σωματιδιακή φυσική. Στον μεγάλο χάρτη των χωρών που μας δείχνει οι Ελληνες του CERN είναι περισσότεροι από 200 επισκέπτες επιστήμονες, μηχανικοί και τεχνικοί. Επιπλέον, υπάρχουν περισσότεροι από 130 Ελληνες μέλη του προσωπικού, μεταδιδάκτορες και φοιτητές. Ο αριθμός τους έχει αυξηθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, κρίνοντας από το μέγεθος της χώρας μας, σημειώνει ο κ. Τσεσμελής και οι επιδόσεις τους δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητες.

Διψούν για γνώση

«Σε προσωπικό επίπεδο οι φοιτητές από τα ελληνικά πανεπιστήμια δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτα από τους άλλους. Ως προσωπικότητες είναι πολύ ισχυρές. Για να έρχονται εδώ σημαίνει ότι είναι πολύ καλοί αφού ανταγωνίζονται συναδέλφους τους από άλλα κράτη. Το εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να έχει τις προκλήσεις του αλλά κάτι υπάρχει εκεί που μαθαίνουν. Ισως να είναι πιο αυτόνομοι, να μην τα περιμένουν όλα από ένα σύστημα, να πρέπει να παλέψουν. Διψούν για γνώση και να δείξουν ότι είναι καλοί», τονίζει.
Ωστόσο, δεν δείχνουν διατεθειμένοι να επιστρέψουν στην Ελλάδα και είναι γεγονός ότι πολλοί προσπαθούν να βρουν επαγγελματική διέξοδο σε κάποιο ινστιτούτο του εξωτερικού. Ο ανώτατος φυσικός του CERN εκτιμά πως πρωτοβουλίες όπως η θέσπιση του Ελληνικού Ιδρύματος Ερευνας και Καινοτομίας με χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων κινείται προς τη σωστή κατεύθυνση για να μείνουν οι νέοι επιστήμονες στη χώρα. «Οι νέοι που έρχονται εδώ ως προπτυχιακοί φοιτητές είναι οι αυριανοί ηγέτες της επιστήμης και της καινοτομίας στις χώρες τους. Αποκτούν πολύ καλά θεμέλια εδώ, αλλά ελπίζουμε ότι το μεγαλύτερο μέρος θα επιστρέψει στη χώρα του και από έρευνες που έχουμε κάνει περίπου το 90% δεν συνεχίζει στον τομέα της σωματιδιακής φυσικής αλλά απορροφάται από άλλες κατευθύνσεις, όπως η βιομηχανία και οι επιχειρήσεις», τονίζει. Και το ίδιο το CERN εργάζεται προς αυτή την κατεύθυνση έχοντας ιδρύσει μία σειρά από Business Incubation Centers στα κράτη - μέλη του και η Ελλάδα έχει το δικό της στην Τεχνόπολη της Θεσσαλονίκης. «Παρέχουμε την τεχνολογία του CERN με όλες τις προβλεπόμενες άδειες και βοήθεια σε startups επιχειρήσεις για να τη χρησιμοποιήσουν σε νέες εφαρμογές» και ήδη η τεχνολογία του κέντρου έχει βρει πολλαπλά κανάλια εφαρμογών κυρίως στην ιατρική επιστήμη και στις σύγχρονες θεραπείες του καρκίνου.

Η συνάντηση

Παραγγείλαμε γλυκά από το εστιατόριο του CERN, μία πάστα φράουλα για τον καλεσμένο μας και μία μηλόπιτα. Με έναν εσπρέσο και έναν χυμό πορτοκάλι, ο λογαριασμός ανήλθε σε μόλις 11 ελβετικά φράγκα.

Oι σταθμοί του

1966Γεννιέται στη Μελβούρνη.

1979Φοιτά στο Γυμνάσιο και στο Λύκειο του American Community Schools of Athens (ACS).

1990
Πτυχιούχος στη Φυσική και στα Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης.

1992
Διδακτορικό στο Πανεπιστήμιο του Ντόρτμουντ της Γερμανίας.

1993Γίνεται στέλεχος του CERN.

1993-98Εργάστηκε στα πειράματα NOMAD και SPY για την ανίχνευση του τ-νετρίνου.

1998Μέλος του διεθνούς πειράματος CMS.

2009Επισκέπτης καθηγητής στο Ινστιτούτο Επιστήμης των Επιταχυντών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.

2009 - 2015Επιστημονικός σύμβουλος στο γραφείο του γενικού διευθυντή του CERN.

2016Επικεφαλής Διεθνών Σχέσεων για τα κράτη μη μέλη του CERN. Μέλος του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνας και Καινοτομίας της Ελλάδας.

Πηγή: Καθημερινή  του Σ. Ιωαννίδη