Για μια ολιστική θεώρηση της ζωής

Ο Μισέλ Μοράνζ, εκτός από διαπρεπής μοριακός βιολόγος, θεωρείται διεθνώς ένας από τους πιο σημαντικούς ιστορικούς των επιστημών της ζωής.

Πρόσφατα μεταφράστηκε -από τη δρα Λαοκρατία Λάκκα για τις εκδόσεις Utopia- το τελευταίο του βιβλίο «Ιστορία της Βιολογίας». Πρόκειται για ένα πολύ σημαντικό βιβλίο που παρουσιάζει συστηματικά και κυρίως κριτικά το πώς οι ανθρώποι, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, επιχείρησαν να απαντήσουν στα αινιγματικά ερωτήματα: τι είναι, πώς λειτουργεί και πώς προέκυψε η εντυπωσιακή πολυμορφία της ζωής;
Υπήρξαν βέβαια ανέκαθεν οι μυθολογικές και θρησκευτικές απαντήσεις σε αυτά τα «ενοχλητικά» ερωτήματα, οι οποίες όμως μάλλον πολλαπλασιάζουν παρά λύνουν τις απορίες μας. Από την ανάγκη λοιπόν για πιο εύλογες και εμπειρικά ελέγξιμες απαντήσεις άρχισαν σταδιακά να συγκροτούνται οι βιολογικές επιστήμες.
Στο τελευταίο του βιβλίο ο Μισέλ Μοράνζ, βασιζόμενος στις πολυετείς έρευνές του στον τομέα της ιστορίας και της επιστημολογίας, μας προσφέρει μια εντυπωσιακή ιστορία της μετ’ εμποδίων ανάπτυξης της βιο-λογικής σκέψης και μεθόδου.

Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης –www.efsyn.gr

Δεδομένου ότι έχετε γράψει αρκετά βιβλία για την πιο πρόσφατη ιστορία των επιστημών της ζωής, όπως «Ιστορία της μοριακής βιολογίας», «Τα μυστικά της ζωής», «Το μερίδιο του γονιδίου», τι σας ώθησε και ποιον στόχο θέσατε όταν αποφασίσατε να γράψετε το τελευταίο σας βιβλίο, δηλαδή μια συνολική Ιστορία της Βιολογίας;
Ο κύριος λόγος για την επιλογή συγγραφής αυτού του βιβλίου ήταν η διαπίστωση ότι, ενώ υπήρχαν αρκετά βιβλία που μελετούσαν την ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης σε συγκεκριμένες ιστορικές περιόδους, κυρίως τον 18ο, τον 19ο και τον 20ό αιώνα, δεν υπήρχε κανένα πρόσφατο βιβλίο που να αποτολμά μια συνολική ιστορική ανασυγκρότηση της βιολογικής γνώσης από την αρχαιότητα μέχρι τις πιο πρόσφατες εντυπωσιακές της προόδους.
Εξάλλου τα περισσότερα από τα διαθέσιμα σήμερα ιστορικά βιβλία δεν περιορίζονται μόνο σε μια ορισμένη χρονική περίοδο αλλά και σε ένα συγκεκριμένο θέμα, για παράδειγμα αυτό της εξελικτικής, της γενετικής ή της μοριακής Βιολογίας.
Υπάρχει βεβαίως το πολύ σπουδαίο βιβλίο του Φρανσουά Ζακόμπ «Η Λογική του ζώντος», όμως η ιδιαίτερη δομή του δεν το καθιστά εύκολα προσβάσιμο στο ευρύ κοινό.
Το τελευταίο μου βιβλίο δεν περιορίζεται μόνο στην περιγραφή της συνολικής ανάπτυξης της βιολογικής σκέψης στην ιστορία, αλλά περιλαμβάνει και τη συνεισφορά της τεχνολογίας σε αυτή την ιστορία, εξετάζει δηλαδή τον ρόλο των πειραματικών και των εμπειρικών παρατηρήσεων στην ανάπτυξη των βιολογικών θεωριών.
Επίσης εστιάζει στην ιστορία του κλάδου της Βοτανικής, επειδή ελάχιστοι ιστορικοί αναφέρονται στον αποφασιστικό ρόλο της μελέτης των φυτών στην ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης.
Ο σχεδιασμός αυτού του βιβλίου μπορεί ενδεχομένως να φαίνεται υπερβολικά φιλόδοξος, όμως πιστεύω ακράδαντα ότι μόνο μια παρόμοια ολιστική προσέγγιση μπορεί να μας αποκαλύψει τους λόγους της εντυπωσιακής ανθεκτικότητας στον χρόνο ορισμένων ιδεών καθώς και της ανάγκης ενίοτε για την υπέρβασή τους.
Μας επιτρέπει δηλαδή να εξηγήσουμε αφενός την τάση ορισμένων μοντέλων και θεωριών να επανεμφανίζονται, ίσως ελαφρά τροποποιημένες, και αφετέρου τη γένεση των βαθύτατων τομών και ανατροπών που λαμβάνουν χώρα σε έναν βιολογικό κλάδο ή σε πολλούς μαζί ταυτοχρόνως.
Επομένως μόνο η ολιστική ιστορική θεώρηση μάς επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα τη φύση των διεπιστημονικών ανταλλαγών που όχι μόνο επηρέασαν, αλλά, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, διαμόρφωσαν τις εξελίξεις στις επιστήμες της ζωής.
Πάντως το βιβλίο δεν έχει σχεδιαστεί ως μια εγκυκλοπαίδεια των βιολογικών ιδεών και ο αναγνώστης δεν θα βρει σε αυτό έναν πλήρη κατάλογο όλων των επιστημόνων που συνέβαλαν στην ανάπτυξη της Βιολογίας. Προσπαθήσαμε βέβαια να παρουσιάσουμε τους κύριους πρωταγωνιστές καθώς και τα πιο αποφασιστικά πειράματα, στοχεύοντας εντούτοις περισσότερο στις καινοφανείς επιστημονικές ιδέες, στα νέα εξηγητικά μοντέλα κι όχι τόσο στους μεμονωμένους επιστήμονες.
Ενας επιπρόσθετος στόχος που θέσαμε γράφοντας αυτό το βιβλίο ήταν να αναδείξουμε επαρκώς το κοινωνικό-τεχνολογικό πλαίσιο μέσα στο οποίο συντελέστηκαν οι πιο σημαντικές επιστημονικές αλλαγές, γιατί είμαστε πεπεισμένοι ότι η βιολογική σκέψη, όπως εξάλλου και κάθε άλλη ανθρώπινη δραστηριότητα, είναι στενότατα συνυφασμένη με το ιστορικό-πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται.

● Πρόκειται αναμφίβολα για ένα σημαντικό αλλά και πολύ τολμηρό θεωρητικό εγχείρημα. Αλήθεια, σε ποιους αναγνώστες απευθύνεται ένα τέτοιο βιβλίο;

Το βιβλίο αυτό απευθύνεται στους επιστήμονες και τους φοιτητές των βιολογικών και βιοϊατρικών επιστημών, αλλά και στους ιστορικούς (δεδομένου ότι η μελέτη της ανάπτυξης των φυσικών επιστημών καταλαμβάνει πλέον σημαντική θέση στην ιστορική έρευνα και τη διδασκαλία της), καθώς επίσης σε κάθε φιλομαθή αναγνώστη που έχει κάποια επιστημονική περιέργεια.
Είναι όμως ιδιαίτερα χρήσιμο για τους σπουδαστές της Βιολογίας και της Ιατρικής:δεν θα τους δώσει βέβαια «τα κλειδιά» για να γίνουν καλύτεροι ειδικοί, θα τους επιτρέψει όμως να εντάξουν τις έννοιες και τις γνώσεις που αποκτούν στα πανεπιστημιακά τους μαθήματα μέσα στη μακρά ιστορία της βιολογικής σκέψης.
Ορισμένες πολύ πρόσφατες συζητήσεις, όπως π.χ. αυτές σχετικά με τη σημασία και τα όρια της επιγενετικής, δεν μπορούν να γίνουν κατανοητές παρά μόνο αν ενταχθούν σε ένα ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο.
Αυτή η συνολική ιστορική προσέγγιση μας επιτρέπει να αξιολογούμε καλύτερα τα πιο πρόσφατα επιστημονικά δεδομένα και μας δείχνει ότι χρειάζεται να είμαστε ιδιαίτερα επιφυλακτικοί όσον αφορά τις επιπτώσεις της μόδας στην επιστήμη και ειδικότερα απέναντι στις «καινοτομίες» που στην πραγματικότητα δεν είναι καθόλου καινοτομίες!
Πράγματι, αυτό το ιστορικό βλέμμα, αυτή η ιστορική προσέγγιση αποδεικνύονται απαραίτητα στις μέρες μας που οι βιολογικές μας γνώσεις αλλάζουν με ραγδαίους ρυθμούς, που αναδύονται εντελώς νέα ερευνητικά πεδία, όπως π.χ. η Βιολογία των συστημάτων και η συνθετική Βιολογία.
Η ιστορική προσέγγιση ωστόσο είναι εξαιρετικά επωφελής όχι μόνο στους ειδικούς αλλά και στους μη ειδικούς πολίτες, οι οποίοι συνήθως έχουν μια παραπλανητική εικόνα για τον τρόπο ανάπτυξης των βιολογικών επιστημών και τις τρέχουσες, ιδιαιτέρως ανατρεπτικές εφαρμογές τους.

• Θα θέλατε να μας εξηγήσετε τη μάλλον προκλητική άποψη που διατυπώνετε στο βιβλίο σας, ότι δηλαδή την έννοια της ιστορίας στις επιστήμες της ζωής την εισήγαγε ο Κιβιέ, μολονότι ήταν υπέρμαχος της μη μεταβλητότητας και άρα σταθερότητας των ειδών;

Οι αρχαίοι Ελληνες είχαν ήδη φανταστεί τη δυνατότητα μεταμόρφωσης των έμβιων όντων, όχι όμως και την ιστορικότητά τους.
Για να υπάρχει ιστορία, είναι αναγκαίο όχι μόνο να υπάρχουν μετασχηματισμοί, αλλά αυτοί οι μετασχηματισμοί να είναι γενεαλογικά-ιστορικά συνδεδεμένοι μεταξύ τους, ώστε να μπορούν να γεννούν κάτι «το νέο».
Ο Κιβιέ ήταν ένας παλαιοντολόγος, ένας εξαιρετικός παρατηρητής των απολιθωμάτων. Είχε συμπεράνει από τις παλαιοντολογικές παρατηρήσεις του ότι διάφορες μορφές έμβιων όντων διαδέχτηκαν οι μεν τις δε πάνω στην επιφάνεια της Γης.
Δεδομένου ότι δεν πίστευε στον εξελικτικό μετασχηματισμό των βιολογικών ειδών, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι υπήρξε μόνο αντικατάσταση ορισμένων ειδών από κάποια άλλα, χωρίς όμως να προτείνει έναν εύλογο μηχανισμό γι’ αυτές τις… αντικαταστάσεις.
Ο Λαμάρκ, από την άλλη μεριά, ήταν πεπεισμένος ότι οι οργανισμοί όντως τροποποιούνται και μάλιστα ότι προοδευτικά αυξάνεται η πολυπλοκότητά τους.
Πίστευε όμως ότι επρόκειτο για μια αυτόματη διαδικασία που επαναλαμβανόταν σταθερά χωρίς να υπάρχει ιστορία.
Ηταν ο Δαρβίνος αυτός που θα καταφέρει τελικά να συνθέσει τις βασικές ιδέες του Λαμάρκ και του Κιβιέ, δείχνοντας ότι ο εξελικτικός μετασχηματισμός των ειδών είναι εφικτός μέσω μιας φυσικής διεργασίας, η οποία συνδυάζει δημιουργικά την ιστορική πραγματικότητα με την καταγωγική και εξελικτική προέλευση των ειδών.

• Κύριε Μοράνζ, τόσο στα προηγούμενα όσο και στο τελευταίο σας βιβλίο επισημαίνετε τη δημιουργική λειτουργία αυτού που αποκαλείται «μοριακός θόρυβος». Θα θέλατε να μας εξηγήσετε τη σημασία του «μοριακού θορύβου» για την οργάνωση και την εξέλιξη της ζωής;

Ο μοριακός θόρυβος υπάρχει γιατί τα κύτταρα έχουν μικρό μέγεθος, οι πρωτεΐνες που συμμετέχουν στους βασικούς βιολογικούς μηχανισμούς είναι αριθμητικά περιορισμένες και οι βιοχημικές αντιδράσεις που συντελούνται στο εσωτερικό των κυττάρων είναι πολύπλοκες και σχετικά αργές.
Ο μοριακός θόρυβος επομένως αποτελεί συνέπεια των ιδιαίτερων φυσικοχημικών μηχανισμών που χαρακτηρίζουν κάθε έμβιο οργανισμό.
Οι έμβιοι οργανισμοί έχουν τη δυνατότητα είτε να περιορίσουν τον μοριακό θόρυβο μέσα από την επεξεργασία πολύπλοκων ρυθμιστικών μηχανισμών, είτε να τον χρησιμοποιήσουν επωφελώς, ώστε, σε ορισμένες περιπτώσεις, να αυξήσουν την ποικιλομορφία τους και άρα την προσαρμοστικότητά τους στις περιβαλλοντικές αλλαγές.
Σήμερα αναγνωρίζεται σχεδόν καθολικά η σημασία ελέγχου ή περιορισμού του μοριακού θορύβου αλλά και η δημιουργική λειτουργία του σε ορισμένες περιπτώσεις.

• Δεδομένου ότι είστε όχι μόνο ένας κορυφαίος ιστορικός των βιολογικών ιδεών, αλλά και ένας καταξιωμένος μοριακός βιολόγος με πολυετή ερευνητική δραστηριότητα τόσο στο Ινστιτούτο Παστέρ όσο και στην Εκόλ Νορμάλ, θα θέλαμε να μάθουμε τη γνώμη σας για τις πρόσφατες έρευνες της συνθετικής Βιολογίας που στοχεύουν στη δημιουργία στο εργαστήριο νέων μορφών ζωής. Πώς προέκυψαν αυτά τα ερευνητικά προγράμματα και τι ακριβώς μπορεί να σημαίνει η δημιουργία από τον άνθρωπο «συνθετικής ζωής»;

Οι πρόσφατες πρόοδοι της συνθετικής Βιολογίας είναι το αποτέλεσμα της ανάδυσης -στα μέσα του 20ού αιώνα- της μοριακής Βιολογίας, η οποία οδήγησε κατόπιν, κατά τη δεκαετία του 1970, στην ανάπτυξη της γενετικής μηχανικής και της βιοτεχνολογίας.
Χάρη στην προσέγγιση της μοριακής Βιολογίας έγινε εφικτή η περιγραφή των βασικών βιοχημικών δομών και μηχανισμών κάθε μορφής ζωής: ο ρόλος του DNA, η μεταγραφή του σε αγγελιοφόρο RNA και η μετάφρασή του σε πρωτεΐνες και πιο πρόσφατα η πλήρης ταυτοποίηση του ανθρώπινου γονιδιώματος.
Τα περισσότερα από τα σημερινά προγράμματα της συνθετικής Βιολογίας δεν στοχεύουν τόσο στη δημιουργία εντελώς νέων μορφών ζωής, όσο στην τροποποίηση κάποιας ήδη υπάρχουσας μορφής ζωής, κυρίως των βακτηρίων.
Μόνο μια μικρή ομάδα ειδικών από όσους εργάζονται στο πεδίο της συνθετικής Βιολογίας έχει τη φιλοδοξία να δημιουργήσει μια ζωή… «εκ του μηδενός».
Στο σημερινό στάδιο της ανάπτυξής της η συνθετική Βιολογία έχει όχι μόνο πρακτικές, αλλά και πολλές θεωρητικές εφαρμογές.
Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα των πρακτικών εφαρμογών της είναι η δημιουργία γενετικά τροποποιημένων βακτηρίων ικανών να παράγουν μαζικά πολύ σπάνιες φαρμακευτικές ουσίες, χρήσιμες στους ανθρώπους.
Οσο για τις θεωρητικές εφαρμογές της, αυτές είναι εξίσου σημαντικές: πρώτη φορά στην ιστορία της βιολογικής έρευνας έχουμε τη δυνατότητα να δοκιμάζουμε πειραματικά τις γνώσεις που έχουμε συσσωρεύσει όλα αυτά τα χρόνια σχετικά με τη ζωή: μπορούμε πλέον να προσδιορίσουμε επακριβώς τα όριά της, να διερευνήσουμε τους ακριβείς μηχανισμούς χάρη στους οποίους πρωτοεμφανίστηκε η ζωή στον πλανήτη μας ή ενδεχομένως και σε άλλους πλανήτες.
Πάντως απέχουμε ακόμη πολύ από το να διαθέτουμε οριστικές απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα.

Ποιος είναι

Ο Μισέλ Μοράνζ (Michel Morange) είναι ένα τυπικό παράδειγμα Ευρωπαίου επιστήμονα-στοχαστή, ένα είδος που δυστυχώς τείνει να εκλείψει στην εποχή μας.
Λαμπρός ερευνητής στο πεδίο της μοριακής Βιολογίας, υπήρξε στενότατος συνεργάτης των βραβευμένων με Νόμπελ Γάλλων βιολόγων Ζακ Μονό και Φρανσουά Ζακόμπ, αλλά και μαθητής του φιλοσόφου Μερλό-Ποντί, με τον οποίο έκανε το δεύτερο διδακτορικό του, αυτή τη φορά στη φιλοσοφία.
Από το 1986, διευθυντής στο τμήμα Μοριακής Βιολογίας του Στρες του Ινστιτούτου Παστέρ.
Από το 1991 έως το 2008 διηύθυνε το Εργαστήριο Μοριακής Βιολογίας του Στρες στην Ecole Normale Superieure.
Είναι πρόεδρος της Διεθνούς Ενωσης για την Ιστορία, τη Φιλοσοφία και τις Κοινωνικές Μελέτες της Βιολογίας.
Υπήρξε καθηγητής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Paris VI του Παρισιού, αλλά και Ιστορίας της Επιστήμης στην École Normale Supérieure, στην οποία διευθύνει το Κέντρο Cavaillès Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης.
Εχει γράψει πολλά αξιόλογα βιβλία, τα περισσότερα από τα οποία έχουν μεταφραστεί και στην Ελλάδα από τη βιολόγο δρα Λαοκρατία Λάκκα: «Ιστορία της Μοριακής Βιολογίας», «Το μερίδιο των γονιδίων» (από τις εκδ. Καστανιώτη), «Τα μυστικά της ζωής», «Η ζωή, η εξέλιξη και η ιστορία» (από τις εκδ. Δαίδαλος), ενώ το τελευταίο του βιβλίο «Η Ιστορία της Βιολογίας» κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Utopia.
Την Τετάρτη 14 Μαρτίου 2018, στις 6.00 μ.μ. στο Αμφιθέατρο του Ιδρύματος Παστέρ (Βασ. Σοφίας 127), ο Ομιλος Φίλων του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ διοργανώνει παρουσίαση και συζήτηση για το βιβλίο «Ιστορία της Βιολογίας» του Μισέλ Μοράνζ.
Τον συντονισμό και σχολιασμό των εισηγήσεων θα αναλάβουν η μεταφράστρια δρ Λαοκρατία Λάκκα και η διευθύντρια Ερευνών του Ελληνικού Ινστιτούτου Παστέρ, δρ Σύλβα Χαραλάμπους.