Stephen Hawking: Ένα συναρπαστικό ταξίδι ζωής

Φανταστείτε ένα τεντωμένο σεντόνι. Και ότι τοποθετείτε πάνω του μια μπίλια, μια μπάλα του μπιλιάρδου και μια μπάλα του μπόουλινγκ. Γύρω από το σημείο επαφής κάθε σφαίρας το σεντόνι καμπυλώνει, λιγότερο στην μπίλια, πολύ περισσότερο στις άλλες δύο. Το σεντόνι αυτό είναι το Διάστημα και οι σφαίρες η Γη (μπίλια), ο Δίας (μπιλιάρδο), ο Ηλιος (μπόουλινγκ). Με άλλα λόγια, αυτό που ο καθένας από εμάς θεωρεί κενό, το διάστημα ανάμεσα στη Γη και τα άλλα ουράνια σώματα, έχει υφή και ιδιότητες όπως, ας πούμε, ένα ύφασμα. Που σημαίνει ότι ο χώρος γύρω ακριβώς από τα αντικείμενα καμπυλώνει έλκοντας ό,τι βρίσκεται κοντά, π.χ., ο Ηλιος τη Γη και τον Δία. Αυτό που ο Νεύτωνας ονόμασε βαρύτητα, δηλαδή.
Και όχι μόνον αυτό. Εκεί όπου καμπυλώνει ο χώρος, ο χρόνος στρεβλώνεται και αυτός. Ειδικά ατομικά ρολόγια έχουν δείξει ότι ο χρόνος στα πόδια μας κυλάει κατά τι πιο αργά απ’ ό,τι στο κεφάλι μας διότι τα πόδια μας βρίσκονται πιο κοντά στον πυρήνα της Γης. Απλώς αυτό συμβαίνει στο επίπεδο των νανοδευτερολέπτων και δεν μπορούμε να το αισθανθούμε. Όσο πιο μεγάλη η μάζα ενός σώματος τόσο πιο αργή η ροή του χρόνου.
Αυτή είναι, χονδροειδώς, η κληρονομιά του Αϊνστάιν, ο οποίος τη δεκαετία 1905-1915 διαπίστωσε, μεταξύ πολλών άλλων, ότι η βαρύτητα, που ο Νεύτωνας νόμιζε ότι είναι μια μυστηριώδης δύναμη στον χώρο, στην πραγματικότητα είναι ο ίδιος ο χώρος και ότι επηρεάζει και τον χρόνο – γι’ αυτό και δεν είναι δυνατόν να μιλάμε για χώρο και χρόνο αλλά για χωροχρόνο.
Αυτή την κληρονομιά έλαβαν οι φυσικοί του 20ού αιώνα, μεταξύ αυτών και ο Στίβεν Χόκινγκ, γεννημένος το 1942 και σπουδαγμένος στην ελίτ του «Οξμπριτζ» (Οξφόρδη - Κέμπριτζ) με ειδίκευση στην κοσμολογία. Για την ακρίβεια, ο Χόκινγκ εστίασε σε μία από τις, ας πούμε, παράπλευρες συνέπειες της γενικής σχετικότητας του Αϊνστάιν: τις μαύρες τρύπες.

Αντικείμενο θαυμασμού για πολύ κόσμο υπήρξε ο Χόκινγκ. Παρά τη σοβαρότατη πάθησή του, δεν έπαψε ποτέ να είναι περίεργος για τα πάντα.

Οι μαύρες τρύπες είναι ό,τι πιο «σέξι» υπάρχει στο σύμπαν. Λείψανα νεκρών αστέρων με μεγαλύτερη μάζα από τον Ηλιο μας (που είναι αστέρι μετρίου μεγέθους), δεν τις έχουμε δει, αλλά ξέρουμε ότι υπάρχουν από τις αστρονομικές παρατηρήσεις πάνω σε τροχιές αστέρων γύρω από ένα κέντρο όπου μοιάζει να μην υπάρχει τίποτα. Η βαρύτητά τους φτάνει στο άπειρο, ούτε καν το φως δεν μπορεί να διαφύγει – εξ ου και μαύρες. Ουσιαστικά, αόρατες.
Την ύπαρξή τους προέβλεψε το 1916 ο Αυστριακός Καρλ Σβάρτσιλντ, βασισμένος στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν. Ο τελευταίος επιβεβαίωσε την ορθότητά τους, όμως ήταν σίγουρος πως τέτοια εξωφρενικά ουράνια αντικείμενα αποκλείεται να υπάρχουν· η φύση θα είχε προβλέψει μια ασφαλιστική δικλίδα. Εκανε λάθος εδώ ο Αϊνστάιν.
Εάν στο σεντόνι που αναφέραμε στην αρχή τοποθετούσαμε μια σφαίρα κατ’ αντιστοιχία μιας μαύρης τρύπας, θα έπρεπε να είναι τόσο αφύσικα μεγάλη, που το ύφασμα δεν θα άντεχε και θα σκιζόταν. Και αν άλλες σφαίρες βρίσκονταν εκεί κοντά, θα κυλούσαν και θα χάνονταν μέσα στην τρύπα.

Συνδυασμός

Η θεωρία θέλει τις βαρυτικές δυνάμεις μιας μαύρης τρύπας να είναι τόσο τερατώδεις που ο χρόνος στις παρυφές της να παγώνει(!), στο δε κέντρο της να υπάρχει ένα απειροελάχιστο σημείο άπειρης πυκνότητας, η λεγόμενη «χωροχρονική ανωμαλία» (singularity). Εκεί, μάλλον «παντρεύονται» η γενική σχετικότητα (η φυσική των μεγάλων σωμάτων) και η κβαντομηχανική (η φυσική των μικροσωματιδίων που επίσης είναι γεμάτη απίθανες εκπλήξεις). Το «πάντρεμα» αυτό είναι ένας μεγάλος καημός των σύγχρονων φυσικών, μεταξύ αυτών και του Χόκινγκ, ο οποίος από πολύ νωρίς είχε τη διάνοια να κάνει έναν εκπληκτικό συνδυασμό: η μοναδικότητα μιας μαύρης τρύπας δεν μοιάζει πολύ με το σημείο άπειρης πυκνότητας από το οποίο προέκυψε η Μεγάλη Εκρηξη και γεννήθηκε το σύμπαν που μας περιβάλλει; Η μελέτη των μαύρων τρυπών θα μπορούσε να φωτίσει τα μυστήρια του ίδιου του σύμπαντος;
Κάπως έτσι, απλοϊκά δοσμένα βέβαια, ξεκίνησε η απίστευτη επιστημονική περιπέτεια του Στίβεν Χόκινγκ, οι έρευνες του οποίου απέδειξαν ότι, παρότι είναι θηριώδεις κοσμικές ηλεκτρικές σκούπες, οι μαύρες τρύπες απελευθερώνουν ανιχνεύσιμη ακτινοβολία. Ετσι προέκυψε η ονομασία «Ακτινοβολία Χόκινγκ», η οποία όμως δεν έχει εντοπιστεί, γι’ αυτό και ο Χόκινγκ δεν έλαβε ποτέ το βραβείο Νομπέλ Φυσικής, βασική προϋπόθεση του οποίου είναι η επιστημονική επαλήθευση μιας θεωρίας.
Ο Χόκινγκ όμως δεν αρκέστηκε στις δάφνες του σκληροπυρηνικού επιστήμονα. Είχε ακόμα ένα σπουδαίο χάρισμα: ήξερε να λέει ιστορίες και ήξερε επίσης ότι είχε μέσα στο κεφάλι του μερικές από τις πιο σπουδαίες ιστορίες σε ολόκληρη τη φύση. Εγραψε πολλά εκλαϊκευτικά βιβλία, κλασικό όμως παραμένει το «Χρονικό του χρόνου» (εκδ. Αλεξάνδρεια), το οποίο πούλησε περισσότερα από 20 εκατομμύρια αντίτυπα και μεταφράστηκε σε 40 γλώσσες. Δεν παρέλειψε μάλιστα να γράψει και ένα παιδικό επιστημονικό βιβλίο με την κόρη του, τη Λούσι, το «George’s Secret Key to the Universe» (2009). Ολα αυτά, φυσικά, υπό την αβάσταχτη σκιά μιας τρομακτικής αρρώστιας που παραλίγο να τον σκοτώσει στα είκοσί του και τον καθήλωσε ισοβίως.

Με το βλέμμα στον χώρο, στον χρόνο

«Οταν ήμουν στο νοσοκομείο είχα δει στο απέναντι κρεβάτι ένα αγόρι, που το γνώριζα ελάχιστα, να πεθαίνει από λευχαιμία. Το θέαμα δεν ήταν καθόλου ευχάριστο. Τελικά, υπήρχαν άνθρωποι σε πολύ χειρότερη θέση από τη δική μου. Τουλάχιστον, η κατάστασή μου δεν με έκανε να νιώθω άρρωστος. Οποτε έχω την τάση να λυπηθώ τον εαυτό μου, θυμάμαι εκείνο το αγόρι».
Στο βιβλίο του «Μαύρες τρύπες, σύμπαντα-βρέφη και άλλα δοκίμια» (μτφρ. Φάνης Γραμμένος, εκδ. Κάτοπτρο), ο Χόκινγκ μιλά για το πώς βίωσε το σοκ της αρρώστιας όντας ακόμα τριτοετής φοιτητής στην Οξφόρδη. Το παραπάνω επεισόδιο είναι ενδεικτικό της ψυχολογίας ενός ανθρώπου που στα είκοσι και κάτι αρχίζει να σωριάζεται στο έδαφος και να μην μπορεί να σύρει μια γραμμή με το μολύβι, ανακαλύπτοντας ότι πάσχει από την ασθένεια των κινητικών νευρικών κυττάρων και ότι, το πιθανότερο, θα πέθαινε σε ένα με δύο χρόνια.
«Θεωρούσα τον εαυτό μου τραγικό χαρακτήρα. Ακουγα συνεχώς Βάγκνερ». Βασανιζόταν από εφιάλτες, τονίζει όμως ότι πριν από τη διάγνωση της ασθένειας έβρισκε τη ζωή ανιαρή. «Δεν υπήρχε τίποτε το αξιόλογο να κάνω. Ωστόσο, λίγο μετά την έξοδό μου από το νοσοκομείο, ονειρεύτηκα πως ενώ επρόκειτο να με εκτελέσουν, συνειδητοποίησα ξαφνικά ότι υπήρχαν ένα σωρό ωραία πράγματα που θα μπορούσα να κάνω εάν μου δινόταν αναστολή. Σε ένα άλλο μου όνειρο που το είχα δει πολλές φορές, θυσίαζα τη ζωή μου για να σώσω τους άλλους. Αφού θα πέθαινα έτσι ή αλλιώς, ας έκανα τουλάχιστον και κάποιο καλό».
Δεν πέθανε όμως. «Αν και ένα νέφος σκίαζε το μέλλον μου», έγραψε, «ανακάλυψα προς μεγάλη μου έκπληξη ότι τώρα απολάμβανα τη ζωή πολύ περισσότερο απ’ ό,τι στο παρελθόν».
Ολα τα σημαντικά πράγματα της ζωής του, ο Χόκινγκ τα έκανε αφού αρρώστησε: στη φωτογραφία του πρώτου του γάμου τον βλέπουμε να στηρίζεται μετά δυσκολίας σε ένα μπαστούνι. Οριακά κατάφερε να φτάσει στην εξεταστική επιτροπή για να παραδώσει το διδακτορικό του, τα τρία του παιδιά τα έκανε αφού προχώρησε η ασθένειά του (έως το 1974 διατηρούσε έναν σχετικό βαθμό αυτονομίας) και, βέβαια, τα επιστημονικά του επιτεύγματα σημειώθηκαν ουσιαστικά καθώς καθηλωνόταν, αργά και βασανιστικά, στο αναπηρικό αμαξίδιο.

Το 2014 ο Εντι Ρέντμεϊν ερμήνευσε τον Στίβεν Χόκινγκ στην ταινία «Η θεωρία των πάντων», κερδίζοντας μάλιστα Οσκαρ πρώτου ανδρικού ρόλου.

Το 1985 ήρθε ένα ακόμα χτύπημα όταν άρχισε να χάνει και τη φωνή του. Οι περισσότεροι από εμάς σήμερα δεν έχουμε ακούσει ποτέ την αληθινή φωνή αυτού του σπουδαίου μυαλού παρά μόνο την ηλεκτρονική άρθρωση ενός υπολογιστή. «Η φωνή ενός ανθρώπου έχει μεγάλη σημασία», γράφει. «Το ελάττωμα της συσκευής είναι ότι μου προσδίδει αμερικανική προφορά. Ωστόσο, έχω ταυτιστεί με τη φωνή της. Δεν θα ήθελα να την αλλάξω ακόμη κι αν μου προσέφεραν μια άλλη, με βρετανική προφορά. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο θα ένιωθα σαν διαφορετικός άνθρωπος».
Εζησε μισό αιώνα, καταρρίπτοντας κάθε ιατρική πρόβλεψη της εποχής. Στο χρονικό αυτό διάστημα «έκανε όντως κάποιο καλό». Ομόρφυνε τις ζωές πολλών ανθρώπων στρέφοντας το βλέμμα τους προς τον ίδιο τον χώρο, τον χρόνο, όλα όσα θεωρούμε αυτονόητα αλλά που είναι γεμάτα μυστήριο.

Το χαμένο στοίχημα και ο θριαμβευτικός επίλογος

Δουβλίνο, 21 Ιουλίου 2004. Στο Grand Central Hall της Βασιλικής Εταιρείας έχουν συγκεντρωθεί δημοσιογράφοι και επιστήμονες. Στην έδρα βρίσκονται τρεις φυσικοί, οι Κιπ Θορν (τελευταίο Νομπέλ Φυσικής για τον εντοπισμό των βαρυτικών κυμάτων), Τζον Πρέσκιλ και Πέτρος Φλωρίδης, ο οποίος είναι και ο διοργανωτής της 17ης Διεθνούς Συνάντησης για τη Γενική Σχετικότητα και τη Βαρύτητα.
Απαντες αναμένουν τον Στίβεν Χόκινγκ ο οποίος πρόκειται να προβεί σε μια βαρυσήμαντη ανακοίνωση. Χρόνια πριν, το 1997, στην Πασαντίνα της Καλιφόρνιας, ο Χόκινγκ είχε βάλει στοίχημα με τον Πρέσκιλ έχοντας ως μάρτυρα τον Θορν: Ο Χόκινγκ πίστευε ακράδαντα ότι «η πληροφορία που καταπίνει μια μαύρη τρύπα κρύβεται για πάντα από το εξωτερικό σύμπαν, και συνεπώς ποτέ δεν θα αποκαλυφθεί, ακόμη και όταν η μαύρη τρύπα εξατμιστεί και εξαφανιστεί εντελώς». Αντίθετα, ο Πρέσκιλ ισχυριζόταν ότι «σε μια ορθή θεωρία της βαρύτητας είναι δυνατόν να βρεθεί μηχανισμός ικανός να απελευθερώσει την πληροφορία κατά την εξάτμιση της μαύρης τρύπας».

Ο νικητής του στοιχήματος θα λάμβανε ως έπαθλο εγκυκλοπαίδεια της αρεσκείας του.

Οταν εμφανίστηκε ο Χόκινγκ, άρχισε να λέει με τη χαρακτηριστική ηλεκτρονική φωνή του ότι έχασε το στοίχημα, αλλά έλυσε «ένα θεμελιώδες πρόβλημα της θεωρητικής φυσικής» το οποίο τον ταλαιπωρούσε τριάντα χρόνια: Τελικώς, είπε, «η πληροφορία παραμένει χωρίς αμφιβολία εντός του σύμπαντός μας. (...) Αν πέσετε σε μια μαύρη τρύπα, η μάζα-ενέργειά σας θα επιστραφεί εκ νέου στο δικό μας σύμπαν, αν και σε περίπλοκη μορφή, και θα περιέχει την πληροφορία σχετικά με ό,τι ήσασταν. (...) Χαρίζω στον Τζον Πρέσκιλ την εγκυκλοπαίδεια που μου είχε ζητήσει. Ο Τζον είναι Αμερικανός και θα προτιμούσε μια εγκυκλοπαίδεια του μπέιζμπολ. Δυσκολεύομαι να τη βρω εδώ στο Δουβλίνο, έτσι προσφέρω στον Τζον μια εγκυκλοπαίδεια του κρίκετ, αλλά ο Τζον δεν είναι και τόσο σίγουρος για την ανωτερότητα του κρίκετ».
Στο σημείο αυτό, δημοσιογράφος του BBC έθεσε στον Χόκινγκ ένα εύλογο ερώτημα: ποιο είναι το νόημα αυτής της ανακάλυψης για τη ζωή και το σύμπαν. «Το αποτέλεσμα», αποκρίθηκε λακωνικά ο Χόκινγκ, «αποδεικνύει ότι στο σύμπαν επικρατούν οι νόμοι της φυσικής».
Κοφτή απάντηση, σχολιάζει η αστροφυσικός Μόνικα Κόλπι στο ωραίο βιβλίο της «Μαύρες τρύπες που εξαχνώνονται. Το χαμένο στοίχημα του Stephen Hawking» (μτφρ. Παναγιώτης Τσιαμούρας, εκδ. Αγρα, 2005), πλην όμως, «το παράδοξο είχε έναν θριαμβευτικό επίλογο!», προσθέτει. «Μας έδωσε πίσω τη μνήμη και εκείνες τις συμμετρίες που η φύση κατέχει και διαφυλάττει. (...) Οι νόμοι της φυσικής φαίνεται να περικλείουν μέσα τους και να διαφυλάττουν την έννοια της μνήμης, αλυσώνοντας τα γεγονότα σε λογικές αλληλουχίες».
Αν στο Δουβλίνο, ο Χόκινγκ απάντησε κοφτά, τον Ιανουάριο του 2016, στη σειρά διαλέξεων Reith του BBC (μτφρ. Κων. Σίμος, επιμ. Αν. Δημητρόπουλος, εκδ. Κάτοπτρο), ήταν πολύ πιο περιφραστικός και, κυρίως, πιο ουσιαστικός σε ό,τι αφορά τα υπαρξιακά, ανθρώπινα ερωτήματα του καθενός μας: «Ισως δημιουργείται η εντύπωση πως δεν έχει ιδιαίτερη σημασία το ότι δεν θα μπορούσαμε να προβλέψουμε τι θα ξεπηδήσει από μια μαύρη τρύπα, αφού δεν υπάρχουν μαύρες τρύπες κοντά μας. Είναι όμως ζήτημα αρχής. Αν ο ντετερμινισμός, η προβλεψιμότητα του σύμπαντος, καταλύεται από τις μαύρες τρύπες, τότε ίσως να καταλύεται και σε άλλες καταστάσεις.
Ακόμη χειρότερα, σε τέτοια περίπτωση δεν θα μπορούσαμε να είμαστε βέβαιοι ούτε καν για το ίδιο το παρελθόν μας. Τα βιβλία Ιστορίας και οι αναμνήσεις μας θα μπορούσαν κάλλιστα να αποτελούν πλάνες. Το παρελθόν μας είναι αυτό που μας λέει ποιοι είμαστε· χωρίς το παρελθόν χάνουμε την ταυτότητά μας».
Ιδού πώς μια «στρυφνή» φυσική ακουμπάει πάνω στα καθημερινά και τα ανθρώπινα. Ελάχιστο δείγμα από το μεγαλείο του Στίβεν Χόκινγκ.

Πηγή: Καθημερινή του Ηλία Μαγκλίνη