Α. Καραμπαρμπούνης: Η ... 4η Λυκείου (ή με τι εφόδια και νοοτροπίες μας έρχονται οι Πρωτοετείς μας στο Πανεπιστήμιο και τι μπορεί να γίνει)

Ανδρέας Καραμπαρμπούνης, αφ. Αν. Καθηγητής Τμήματος Φυσικής ΕΚΠΑ

Όταν τα τελευταία χρόνια δίδασκα Φυσική στους πρωτοετείς φοιτητές στο Τμήμα Φυσικής του ΕΚΠΑ, θέλοντας να διερευνήσω πιο συστηματικά την εικόνα του «πως μας έρχονται από το Λύκειο» οι φοιτητές μας σκέφθηκα ότι θα ήταν πάρα πολύ χρήσιμο αν όλα αυτά διατυπώνονταν σε ένα Ερωτηματολόγιο τη πρώτη πρώτη κιόλας ημέρα στο Τμήμα μας. Γρήγορα έβλεπε κανείς ότι η ποικιλία και πολυμορφία τους είναι και το πιο ισχυρό χαρακτηριστικό και ίσως κάποιο πρόβλημα. Αλλά ίσως και η πιο μεγάλη ελπίδα.
Αναφέρομαι στη σύνθεση των μαθητών που κάθε χρονιά μας έρχεται στο 1ο έτος. Η στατιστική περιλαμβάνει 220-310 συμπληρωμένα ανώνυμα ερωτηματολόγια για χρονικό διάστημα που καλύπτει μια 5ετία. Αφορά λοιπόν περίπου το σύνολο των φοιτητών που εγγράφονται (96%) κάθε χρονιά καλύπτοντας και ορισμένες ειδικές κατηγορίες. Με το σύστημα των Μεταγραφών το ερωτηματολόγιο δεν κάλυπτε την πάρα πολύ ιδιαίτερη κατηγορία των φοιτητών για «κοινωνικούς λόγους» θα λέγαμε, διότι τους 3-τεκνους και πολύτεκνους το Τμήμα μας, με δεδομένη την Μεταγραφή τους από τον τότε νόμο ήταν μέσα στο Τμήμα από τη πρώτη κιόλας ημέρα. Το υπόλοιπο λοιπόν ποσοστό άγγιζε το ~4% των Πρωτοετών αφού η διαδiδικασία ολοκληρώνονταν αρκετά αργότερα. Με αυτές τις πρώτες παρατηρήσεις προχωρούμε και παρουσιάζουμε, αναλύοντας στη συνέχεια, κύρια χαρακτηριστικά τους μέσα από ανώνυμα ερωτηματολόγια αρκετών ετών που δίναμε την ημέρα της εγγραφής τους. Ο αριθμός Εισακτέων στο Τμήμα μας ανέρχεται ανάλογα με τη χρονιά στα 280 με 350 άτομα. Οι απαντήσεις τους έχουν αρκετό ενδιαφέρον:

(α) Η εικόνα του πως έρχονται:

Οι Κατευθύνσεις: Η επιλογή των Κατευθύνσεων τους έχει προφανώς τη σφραγίδα «θετικών επιστημών» αλλά ταυτόχρονα και την προσπάθεια μεγιστοποίησης της πιθανότητας εισόδου τους στο Πανεπιστήμιο.Έτσι βλέπουμε τα ποσοστά της Θετικής, Τεχνολογικής ή συνδυαστικά να διαμορφώνονται ως εξής: Θετική Κατεύθυνση 38% Τεχνολογική Κατεύθυνση 30% Θετική και Τεχνολογική Κατεύθυνση 31% Θεωρητική Κατεύθυνση 1% Αρχικά (2010-2011) το ποσοστό «Θετικής Κατεύθυνσης» έφθανε το 50% αλλά οι συνδυασμοί των μαθημάτων εισαγωγής και το περιεχόμενο της ύλης ισορρόπησαν στα παραπάνω νούμερα.
Οι επιδόσεις στις Πανελλήνιες στα βασικά για το Τμήμα μας μαθήματα Φυσικής και Μαθηματικών (γενικής παιδείας και κατεύθυνσης) διαμορφώνονταν ως εξής (μέσοι όροι με ελάχιστες διακυμάνσεις!): <Φγεν>=18.9 <Φκατ>=18.1 <Μγεν>=18.6 <Μκατ>=16.4 αναδεικνύοντας από τη τελευταία περίπτωση ήδη ένα άλλο από τα πιο βασικά προβλήματα που έχουν ερχόμενοι οι φοιτητές μας, όπως και στη συνέχεια θα αναλύσουμε.
Εξετάζοντας άλλα χαρακτηριστικά των εισακτέων μας, η παράμετρος «σειρά προτίμησης στο Τμήμα μας» εξετάζεται και σαν πρόθεση ΠΡΙΝ βγουν οι βαθμολογίες και σαν επιλογή ΑΦΟΥ (ΜΕΤΑ) βγουν οι βαθμολογίες, δηλαδή η «επιθυμία και το εφικτό». Έτσι τα ερωτηματολόγια έδωσαν τα εξής για το Τμήμα μας: ΠΡΙΝ 67% το είχαν 1η επιλογή, το 20% σε 2η ή 3η επιλογή, στο 4% σε 4η ή 5η επιλογή και 9% όλες οι υπόλοιπες ΜΕΤΑ 69% το είχαν 1η επιλογή, το 21% σε 2η ή 3η επιλογή, στο 2% σε 4η ή 5η επιλογή και 8% όλες οι υπόλοιπες δηλαδή μια καθαρή εικόνα μικρής αναπροσαρμογής ΜΕΤΑ έχοντας συνειδητοποιήσει ότι ενδεχόμενα άλλη πρώτη προτίμηση (Πολυτεχνείο βασικά) δεν είναι πλέον εφικτό να επιτευχθεί.
Το σημαντικό όμως θεωρούμε ότι είναι αλλού άσχετα από το ΠΡΙΝ/ΜΕΤΑ και αναφερόμαστε στο πολύ υψηλό ποσοστό 1ης προτίμησης (τα 2/3) και της 2ης ή 3ης προτίμησης που συνολικά καλύπτουν σχεδόν το 90% της «βασικής τους» επιθυμίας να έρθουν στο Τμήμα μας, ανατρέποντας αρκετά την επικρατούσα «άποψη» ότι «πάρα πολλοί μπαίνουν σε εντελώς άσχετα προς την επιθυμία τους Τμήματα».
Προχωρώντας στα υπόλοιπα στοιχεία του ερωτηματολογίου διαπιστώνει κανείς το πάρα πολύ υψηλό ποσοστό γνώσης (98%) ή και κατοχής ΗΥ (άμεσα ή έμμεσα, 94%) και πολύ σημαντικό ποσοστό πρόσβασης στο internet (86%), πράγμα το οποίο αντανακλά και όλες τις πρόσφατες προσπάθειες και αλλαγές στο Λύκειο στο τομέα αυτό. Η γνώση «κάποιας» έστω γλώσσας προγραμματισμού κινείται στο χαμηλό 20%. Πάντως η τάση είναι αυξητική χρόνο με το χρόνο σε όλα τα πεδία.
Παράλληλα η γνώση μιας ξένης γλώσσας (πολύ καλά, καλά) εκφράζεται μέσα από το συντριπτικό ποσοστό του 98% για τα Αγγλικά, ενώ υπάρχουν πάρα πολλές περιπτώσεις (64%) που έχουν γνώση και σε 2η ξένη γλώσσα (κυρίως σε Γαλλικά ή Γερμανικά και πολύ λιγότερο σε άλλες γλώσσες) καθώς και ένα μικρό ακραίο ποσοστό με βασική γνώση και 3ης γλώσσας (3%).
Όλα τα παραπάνω στοιχεία άμεσα και έμμεσα βοηθούν στη κατανόηση του πως «αφήνουν» την 3η Λυκείου οι Μαθητές και μας έρχονται σαν Πρωτοετείς. Θα δούμε παρακάτω σε βάθος το προβλήματα που μεταφέρουν ερχόμενοι αφού δώσουμε και κάποια άλλα πρόσθετα στοιχεία του προφίλ των Μαθητών που υποδεχόμαστε.
Γνώση στην Εργαστηριακή Παιδεία: εκεί η εικόνα είναι τραγική. Τα ποσοστά του έχουν δει κάποιο πείραμα ανέρχονται στο 70% (2α και 3η Λυκείου), ενώ τα ποσοστά του «έχω κάνει ο ίδιος πείραμα» είναι σημαντικά χαμηλότερα. Οι τεχνολογικές εργασίες έδωσαν μια κάποια ώθηση σε αυτό το τομέα. Η εικόνα αυτή θα αναλυθεί διεξοδικά στη συνέχεια. Η ανάλυση των μετρήσεων δεν αντιμετωπίζεται με την αβεβαιότητα που συνοδεύει κάθε μέτρηση με αποτέλεσμα να δημιουργείται λανθασμένη εντύπωση στην έννοια του «τι είναι μέτρηση». Η πειραματική δεξιότητα δεν διδάσκεται και ο καθένας κινείται όπως μπορεί.
Τέλος χρήσιμο είναι να δώσουμε και κάποια άλλα εντελώς «κοινωνικά στοιχεία» που εκφράζουν τη καθημερινότητα των πρωτοετών μας, όπως το γεγονός ότι η συντριπτική μάζα των πρωτοετών (91%) χρησιμοποιεί για να έλθει στο Πανεπιστήμιο τη δημόσια συγκοινωνία, ενώ μόλις το 6% έρχονται με ίδια μέσα και ένα ελάχιστο, 3%, με τα πόδια. Οι Φοιτητικές Εστίες με το σύστημα που λειτουργούν δεν παρέχουν στη πράξη στους προερχόμενους από άλλες περιοχές της Ελλάδας Πρωτοετείς του Τμήματος μας δωμάτια διαμονής, οπότε και το ποσοστό αυτών που έρχονται με τα πόδια θα ήταν σημαντικά υψηλότερο. Δηλαδή το 19% περίπου των Πρωτοετών μας διαμένουν σε Ενοικιαζόμενα Δωμάτια ενώ το υπόλοιπο 81% «σπίτι τους».
Αλληλένδετο έμμεσα είναι και το στοιχείο του χρόνου που χρειάζονται για να έρθουν στο Τμήμα μας, που εκφράζεται με ένα μέσο ποσοστό ~57 λεπτών (υπάρχουν περιπτώσεις που χρειάζονται και 1ω και 40 ́ για να έρθουν) , δεδομένου ότι οι φοιτητές που διαμένουν σπίτια τους (81%) δεν είναι και κοντά στο Πανεπιστήμιο αλλά διεσπαρμένοι σε όλο το Λεκανοπέδιο Αττικής, σε αντίθεση προς αυτούς που ενοικιάζουν δωμάτιο (19%) και που προφανώς επιδιώκουν την κατά το δυνατόν εγγύτερη διαμονή προς το Τμήμα μας.
Στον εργασιακό τομέα στο 1ο έτος το ποσοστό των φοιτητών που έρχονται/έχουν μια πιο μόνιμη θέση εργασίας είναι μόλις 4% ενώ αυτών που περιστασιακά εργάζονται >7% ποσοστό με πάρα πολύ γρήγορα αυξανόμενους ρυθμούς μέσα σε λίγους μήνες.
Το Τμήμα μας παρέχει στους φοιτητές μας, από το 5ο εξάμηνο σπουδών, 5 βασικά Επιστημονικά πεδία. Στο ερώτημα «πιο θα διαλέγατε σήμερα», οι Πρωτοετείς μας δείχνουν σημαντικό ενδιαφέρον στην Κατεύθυνση της Πυρηνικής/Στοιχειωδών Σωματίων (~49%) και της Αστρονομίας/Αστροφυσικής (με ~35% προτίμησης). Οι άλλες τρεις κατευθύνσεις (Φυσική Συμπυκνωμένης Ύλης, Περιβάλλον/Μετεωρολογία και η Κατεύθυνση της Ηλεκτρονικής/Τηλεπικοινωνίες) μοιράζονται το υπόλοιπο ποσοστό. Βέβαια στη πορεία των σπουδών τους τα ποσοστά αυτά όχι μόνον διαφοροποιούνται αλλά και απολύτως εξομαλύνονται (ή και ανατρέπονται! ακόμη) καθώς οι φοιτητές έρχονται σε επαφή με πιο ειδικευμένη γνώση και επιλέγουν Κατεύθυνση στο 5ο τους εξάμηνο σπουδών με βάση πιο ρεαλιστικές.
Τελειώνοντας τα στοιχεία του Ερωτηματολογίου, σημαντική είναι και η πρόθεση των Πρωτοετών μας με το «τι θα ασχοληθούν στο μέλλον», όπως το «βλέπουν» τη 1η μόλις ημέρα της Πανεπιστημιακής τους ζωής. Το συντριπτικό ποσοστό του 81% επιθυμεί να ασχοληθεί Ερευνητικά. Μόλις το 12% στην Εκπαίδευση, υπάρχει δε ένα 3% που απλά «θέλει ένα Πτυχίο» και το 4% για άλλους λόγους.

(β) Ανάλυση των στοιχείων ερωτηματολογίου και έμπρακτες διαπιστώσεις προβλημάτων στη πορεία τους των πρώτων εβδομάδων

Όταν πρωτομπαίνει κανείς στο ξεκίνημα της χρονιάς στο Τμήμα μας, σε ένα κατάμεστο κυριολεκτικά Αμφιθέατρο, για να δώσει «το 1ο Μάθημα στο Πανεπιστήμιο» αντιμετωπίζει μια πολύχρωμη και ποικιλόμορφη ανθρώπινη μάζα, εκφρασμένη μέσα από 300-350 διαφορετικά βλέμματα, όλα εστιασμένα στα χείλη του Διδάσκοντα και του τι «θα ειπωθεί» πέρα από το «καλώς ορίσατε και μπράβο». Το συναίσθημα αυτό το έχουμε νοιώσει όλοι οι Διδάσκοντες. Στους Πρωτοετείς έχει μια ιδιαιτερότητα. Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι «εκεί μέσα» υπάρχει κάθε λογής κόσμος που «πέτυχε/έτυχε» να έρθει στο Τμήμα μας. Για μας η αντιμετώπιση είναι ένα μεγάλο “Reset” που «μηδενίζει» κατά κάποιο τρόπο το τι είναι ο καθένας από το Σχολείο που έρχεται και καλεί όλους τους «ΜαθηΦοιτητές» να αποδείξουν στο νέο χώρο το τι πραγματικά είναι και τι δυνατότητες έχουν. Το βασικό στοιχείο είναι να μπορέσουμε σαν «Δάσκαλοι» να βγάλουμε από μέσα τους τις απαράμιλλες και απίθανες δυνατότητες και ικανότητες που έχουν και που είτε το γνωρίζουν οι ίδιοι είτε όχι.
Από τις πρώτες πρώτες μέρες διαμορφώνονται διαπιστώσεις πιο ειδικά του τι σημαίνει μετάβαση από τη 3η Λυκείου στο 1ο έτος Πανεπιστημίου. Αφορούν δύο άξονες κυρίως, δηλαδή τον άξονα «γνώσεις που έχουν» και τον πιο σημαντικό άξονα το «τρόπο σκέψης» τους. Η προέλευση 300-350 Μαθητών από 150+ διαφορετικά Σχολεία, με τουλάχιστον 2 διαφορετικούς δασκάλους στα Μαθηματικά και άλλους 2 στη Φυσική οδηγεί σε σημαντικές ανομοιογένειες σε επίπεδο κατανόησης γνώσεων, κατανόησης, μεθοδολογίας, τρόπου σκέψης κλπ. Ζητείται λύση στο επίπεδο αυτό και θα το παρουσιάσουμε στην επόμενη και τελευταία παράγραφο του «τι μπορεί να γίνει».
Διαπιστώνεται σειρά ανακολουθιών σε γνωστικό επίπεδο, στο Τομέα κυρίως των Μαθηματικών και της Φυσικής. Διαπιστώνεται μια αποσπασματική προσέγγιση, ιδιαίτερα στη Φυσική, με κάπως σκόρπια πεδία της Φυσικής, αφήνοντας αρκετά ερωτηματικά για το «ενιαίο της Φυσικής». Υπάρχουν στη Φυσική για παράδειγμα και ολόκληρα κεφάλαια υπολειπόμενα σε διδασκαλία ή διαφοροποιούμενα ανάλογα με τη χρονιά όπως στο κομμάτι της γραμμικής Οπτικής, της Εντροπίας στη Θερμοδυναμική κλπ, ενώ, τουλάχιστον στο επίσημο πρόγραμμα διδασκαλίας του Υπουργείου, εμφανίζονται ενότητες που δεν γίνονται έως και καθόλου αφού δεν είναι εξεταστέα ύλη στις Πανελλήνιες . Στα Μαθηματικά επίσης αρχίζοντας από την σημαντική έλλειψη κατανόησης στην έννοια «χώρος» όπου οι Καρτεσιανές σε 3 διαστάσεις ήδη έχουν πρόβλημα στο να γίνουν αντιληπτές. Οι πολικές και σε 3 διαστάσεις οι σφαιρικές συντεταγμένες αποτελεί φυσικά άγνωστο πεδίο. Βέβαια η μη γνώση αυτών δεν είναι αυτό καθεαυτό το πρόβλημα. Το πρόβλημα είναι ότι οι 3 διαστάσεις – χώρος δεν είναι κατανοητός. Η έλλειψη διδασκαλίας της Στερεομετρίας, με τα ισχύοντα προγράμματα από το Υπουργείο πρέπει να εξετασθεί.
Το θέμα αυτό έχει επισημανθεί επανειλημμένα από πολλούς μελετητές και γίνονται σημαντικότατες προσπάθειες βελτίωσης, ακόμα και τώρα που γράφονται όλα αυτά, όμως όσο και αρτιότερη και όταν προκύψει γίνει η νέα προσέγγιση θα φέρει πάντα τη σφραγίδα της αβεβαιότητας, δηλαδή του κατά πόσον αυτές οι αλλαγές αποτελούν ή όχι «ακόμα μια αλλαγή από το Υπουργείο», αφήνοντας μια γεύση ότι απλά «πειραματίζονται». Μεταξύ των προβληματικών πεδίων ιδιαίτερη βαρύτητα θα θέλαμε να δώσουμε στο σημαντικότατο κομμάτι που λέγεται «Εργαστηριακή Παιδεία» και που έχει κατά την άποψή μας, όπως έχει διαπιστωθεί και μέσα από του τι πραγματικά γίνεται στα Σχολεία, ότι είναι σχεδόν ανύπαρκτο και αναποτελεσματικό. Ας μην ξεχνάμε ότι η Φυσική είναι πειραματική Επιστήμη.
Με αυτή μου τη παρατήρηση δεν επιθυμώ να αναδείξω την Εργαστηριακή Παιδεία σαν το μοναδικό πρόβλημα ή να προτείνω να καλύψω και όλα τα γνωστικά κενά που διαπιστώνουμε από το Λύκειο. Στοχεύουμε σε ένα απόφοιτο Λυκείου που δεν χαρακτηρίζεται βεβαίως μόνο από τις γνώσεις που απαιτούνται αλλά κυρίως από μια πολύπλευρη προσωπικότητα, με ευαισθησίες και κυρίως ικανότητα του σκέπτεστε. Η κλασσική δυστυχώς μέθοδος της «κατηγοριοποίησης» που συστηματικά «διδάσκεται» και στα Φροντιστήρια, μπορεί να οδηγεί ακόμα και σε καλύτερα αποτελέσματα στις Πανελλήνιες εξετάσεις, αλλά δεν συμβάλει στη κατανόηση του μηχανισμού και δεν αναδεικνύει το τρόπο σκέψης για να λύσει κανείς κάποιο πρόβλημα. Έτσι συχνότατο είναι το φαινόμενο που ζητείται κάτι και απαντάται όταν και μόνο ταυτοποιηθεί σε ποιο «κουτάκι» ανήκει αλλά είναι σχεδόν αδύνατο ο Μαθητής να συνδυάσει τη γνώση του και να εξάγει κάποιο νέο συμπέρασμα. Αυτό προσπαθούμε να ανατρέψουμε ήδη από το 1ο έτος, εισάγοντας την επιστημονική σκέψη και μεθοδολογία.

(γ) Τι πρέπει και τι μπορεί να γίνει

Συνοψίζοντας τα παραπάνω αντιλαμβάνεται κανείς την επιλογή του τίτλου αυτού το κειμένου.Κάπως έτσι αντιμετωπίζεται η εισαγωγή στο 1ο έτος από τους Μαθητές στη μετάβασή τους στο Πανεπιστήμιο.
Έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς απόψεις δημιουργίας κάποιου «ενδιάμεσου» έτους μεταξύ Λυκείου και Πανεπιστημίου που θα υπερκάλυπτε κάθε έλλειψη και θα εισήγαγε τον επιστημονικό τρόπο σκέψης. Είναι μία «ακριβή» από πλευράς χρόνου και δυνάμεων που θα κληθούν να το υλοποιήσουν επιλογή ώστε να γίνει αποδεκτή. Ο τρόπος αντιμετώπισης του κενού αυτού θα μπορούσε να γίνει ρεαλιστικά μέσα στο ισχύον πρόγραμμα. Αν για παράδειγμα εφαρμόσουμε στο ξεκίνημα τις πρώτες 2-3 εβδομάδες κάποιο καλά σχεδιασμένο πρόγραμμα που θα γεφύρωνε τα απολύτως απαραίτητα στοιχεία σε γνώση και τρόπο σκέψης.
Στη Τμήμα μας επί σειρά ετών στο μεγάλο πρόβλημα στα Μαθηματικά εφαρμόζουμε μια ειδικά σχεδιασμένη «Μαθηματική Εισαγωγή» καλύπτοντας και το υλικό που υπολείπεται, διδάσκοντας τις συντεταγμένες, τη μετάβαση από τις παραγώγους (που μηχανικά εν μέρει μπορούν να εφαρμόσουν) με την εξειδίκευση τους στο επίπεδο των μερικών παραγώγων που απαιτούνται για παράδειγμα στους υπολογισμούς της διάδοσης σφαλμάτων σε μετρήσεις, αλλά και την εισαγωγή στο διαφορικό λογισμό. Το τελευταίο είναι μια διαδικασία που κρατάει σχεδόν όλο το 1ο εξάμηνο μέσα από τη διδασκαλία της Φυσικής, στην ενότητα της Μηχανικής.
Το θέμα της Εργαστηριακής Παιδείας, που αναφερθήκαμε νωρίτερα, αποτελεί, από μόνο του, ένα πολύ σοβαρό και εκτενές πεδίο και πρέπει να αναπτυχθεί σε ξεχωριστό κείμενο.