«Επιστημονικές» δημοσιεύσεις: 10 συμβουλές για να εντοπίζετε τις απάτες

της Νάντιας Μουτσουρούφη

Ένα από τα καλά της σύγχρονης εποχής είναι η εύκολη πρόσβαση που έχει κανείς σε πληθώρα πληροφοριών. Ταυτόχρονα το ίδιο είναι και ένα από τα κακά της σύγχρονης εποχής. Το διαδίκτυο είναι ένα εργαλείο με άπειρη επιστημονική και εκλαϊκευτική πληροφορία. Ταυτόχρονα όμως, στο διαδίκτυο γράφεται και πληθώρα ανακριβών πληροφοριών, που προβάλλονται και προωθούνται ως επιστημονικές. Χαίρουν απήχησης διάφορες θέσεις και πρακτικές που είναι στην καλύτερη περίπτωση ανακριβείς και στη χειρότερη επικίνδυνες. Συχνά βλέπουμε ανθρώπους να ισχυρίζονται πράγματα που δεν είναι, να αναγνωρίζονται ακόμη και να βραβεύονται για εντυπωσιακές ιδιότητες που δεν κατέχουν. Το πρόβλημα είναι υπαρκτό και η συζήτηση έχει ανοίξει έντονα τον τελευταίο χρόνο και μάλιστα πρόσφατα απασχόλησε την επικαιρότητα η προσέγγιση ψευδοεπιστημονικών απόψεων από επιστημονικές οργανώσεις.




Ειδικά για θέματα αστρονομίας υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον, πολλές σελίδες ασχολούνται με αυτή, ενώ ακούμε συχνά ειδήσεις αστρονομικού ενδιαφέροντος. Πώς μπορεί κάποιος μη ειδικός να ελέγξει κάτι που είδε στην τηλεόραση, ή διάβασε στο διαδίκτυο; Πώς μπορεί κάποιος που βρίσκεται μπροστά σε μια σελίδα που μιλάει για μια «μεγάλη επιστημονική ανακάλυψη» (ελληνική ή μη), ή διαβάζει για σημαντικούς επιστήμονες, ή ένα άρθρο για πετρέλαιο στον πλανήτη Ποσειδώνα, ή τη δημοσίευση μια σελίδας στο facebook με εντυπωσιακό τίτλο, πώς μπορεί να μην παραπλανηθεί;
Σε αυτό το άρθρο θα βρείτε χρήσιμες πληροφορίες. Σκοπός μας δεν είναι να αποδομήσουμε όλα όσα διαβάζουμε και βλέπουμε, ούτε θα πετάξουμε και το μωρό μαζί με τα απόνερα. Σκοπός μας είναι να αναπτύξουμε όλοι μας καλύτερη κριτική απέναντι στις πληροφορίες που φθάνουν σε εμάς. Είναι μια διαδικασία που χρειάζεται λίγη εξάσκηση και μεγάλη ικανότητα να αμφιβάλουμε. Η αρχή της επιστήμης είναι να βασίζεται σε αποδείξεις για να επιβεβαιώσει την εκάστοτε θεωρία.

Μερικά εμπειρικά κριτήρια τα οποία μπορεί να χρησιμοποιήσει και ο πλέον αρχάριος με ζητήματα επιστήμης για να ελέγξει την ακρίβεια και την εγκυρότητα αυτών που διαβάζει στο διαδίκτυο είναι τα παρακάτω:
Ποιος το λέει: δημοσιεύσεις που γίνονται από μεγάλες σελίδες όπως η NASA και η ESA είναι προϊόντα επιστημονικής έρευνας και η «εκλαϊκευτική» δημοσίευση που έχει ετοιμαστεί για το ευρύ κοινό, έχει συνταχθεί από ομάδα εξειδικευμένων στην επικοινωνία της επιστήμης επιστημόνων. Προσοχή, δεν είναι ένας δημοσιογράφος που κάπου διάβασε κάτι και νομίζει ότι έγινε φυσικός, είναι επιστήμονες με εξειδικευμένες γνώσεις και πτυχία.
Σελίδες με εντυπωσιακό τίτλο: Για σελίδες με εντυπωσιακό τίτλο κοιτάζουμε ποιος είναι από πίσω. Πηγαίνουμε στο about της κάθε σελίδας και αναζητούμε περιγραφή, δήλωση σκοπών καθώς και τα ονόματα των ατόμων που είναι διαχειριστές της. Καλό είναι να φαίνονται αυτές οι πληροφορίες. Αν για παράδειγμα βρούμε μια σελίδα με τίτλο «Άινστάιν» που ναι, είναι πολύ εντυπωσιακός τίτλος, και βλέπουμε ότι έχει 258.000like, μεταξύ αυτών και 89 φίλων μας, αλλά πηγαίνοντας στην πληροφορίες δεν βλέπουμε ποιος την διαχειρίζεται, ή αυτός που τη διαχειρίζεται είναι μη ειδικός, τότε θα πρέπει να είμαστε προσεκτικοί. Φυσικά δεν θα τους πάρει η μπάλα όλους. Πολλοί μη ειδικοί πχ ερασιτέχνες αστρονόμοι έχουν πολύ βαθιά γνώση και κάνουν εξαιρετική δουλειά σε σελίδες που φαίνεται σε ποιο σύλλογο ανήκουν και ποιος τις διαχειρίζεται.
Περιεχόμενο και ορολογία: Ενδεχομένως να έχουμε ήδη κάνει like σε κάποια σελίδα με εντυπωσιακό τίτλο, πχ «Διάστημα» και να βγαίνουν στη ροή μας διάφορες αναρτήσεις με εντυπωσιακές φωτογραφίες γαλαξιών/πλανητών/Ηλίου και να έχουμε πατήσει αρκετές φορές ότι μας αρέσει, αλλά ξαφνικά διαπιστώνουμε ότι αρκετές δημοσιεύσεις έχουν λανθασμένες πληροφορίες, λανθασμένους όρους, ή ότι είναι κακή μετάφραση από ξένες δημοσιεύσεις. Καμπανάκι. Η στεμματική εκτίναξη μάζας (σωστή ορολογία) δεν είναι το ίδιο με τη στεφανιαία εκπομπή υλικού (ξερό google translate). Φυσικά λάθος μπορεί να κάνει ο οποιοσδήποτε, αλλά επαναλαμβανόμενα λάθη, ή κείμενα που δεν βγάζουν νόημα γιατί είναι αυτόματη μετάφραση, αποτελούν ένδειξη ότι πιθανόν ο διαχειριστής της σελίδας δεν είναι σχετικός με το αντικείμενο. Αν έχετε υπόψιν σας τέτοιες σελίδες, ίσως να θέλετε να αρχίσετε να εφαρμόζετε το κριτήριο που μόλις μάθαμε.
Πηγές και αναφορές: Συνήθως τα εκλαϊκευτικά άρθρα στο τέλος περιλαμβάνουν τις πηγές από όπου άντλησαν την πρωτότυπη πληροφορία και έρευνα. Είναι θεμιτό ένας συντάκτης να γράψει τη δική του οπτική, αλλά καλό είναι να αναζητούμε και την αρχική επιστημονική δημοσίευση. Όσο πιο αξιόπιστη η πηγή, τόσο καλύτερα. Βέβαια υπάρχει πιθανότητα το άρθρο να μην έχει καμία σχέση με την πηγή και να λέει άλλα αντ’ άλλων. Όταν δεν υπάρχουν πηγές σε άρθρα θεματολογίας με την οποία δεν είμαστε εξοικειωμένοι μπορούμε να ψάξουμε τον συγγραφέα. Συνήθως τα σοβαρά site έχουν link στο βιογραφικό του συγγραφέα, ή μπορεί αυτός να υπάρχει στη βικιπαίδεια. Επίσης είναι πιθανόν ειδήσεις να αναπαράγονται σωρηδόν από διάφορα μέσα και όλα να έχουν κείμενο από το ίδιο Δελτίο Τύπου. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό, αλλά σημαίνει ότι οι γνώσεις του δημοσιογραφικού μέσου είναι τόσο περιορισμένες ώστε να κάνει copy paste ένα δελτίο τύπου που έχει λάβει χωρίς να μπορεί να το κρίνει για την ορθότητά του. Και έτσι επαφίεται στην καλή πίστη αυτού που συνέταξε το δελτίο τύπου να πει ορθά πράγματα για τη δουλειά του, κάτι που δεν γίνεται πάντα.
Λέξεις δολώματα: προσέχουμε για λέξεις/φράσεις με έντονη συναισθηματική φόρτιση, πχ «πρωτοποριακή θεραπεία κατά του καρκίνου», «ο άνθρωπος που έλυσε τα μυστήρια του σύμπαντος», «ο Έλληνας που διαπρέπει στο εξωτερικό». Τα ΜΜΕ εξαρτούν τη δημοφιλία τους από τον αριθμό των επισκέψεων τους και είναι λογικό (αλλά όχι θεμιτό) να χρησιμοποιούν εντυπωσιακούς τίτλους (click baits) με έντονη συναισθηματική φόρτιση για να προσελκύσουν επισκέψεις. Σαν λαός είμαστε ιδιαίτερα ευαίσθητοι σε επιστημονικά επιτεύγματα που προέρχονται από συμπατριώτες μας και αυτό το ξέρουν τα ΜΜΕ και το χρησιμοποιούν ασύστολα. Ψάξτε για τη σημαντικότητα της ανακάλυψης α) στην επιστημονική πηγή β) στην προέλευση της πληροφορίας.
Αυτοαναφορικά άρθρα: δεν έχουν την ίδια αξιοπιστία, ή βαρύτητα με αυτά που λένε οι άλλοι για εσένα. Και τι θα γίνει, να μη διαβάζουμε για σημαντικούς ανθρώπους, πώς θα εμπνεόμαστε; Να τα διαβάζουμε και να εμπνεόμαστε, αφού κάνουμε ένα ψάξιμο σε σελίδες που παρατίθεται το ακαδημαϊκό έργο (πχ academia.edu, Google Scholar, researchgate.net) για να βεβαιωθούμε ότι ο υποψήφιος εμπνευστής μας έχει τις δημοσιεύσεις και τις περγαμηνές που ισχυρίζεται αυτός/τα ΜΜΕ ότι έχει. Αυτό θα κάνει το πραγματικό ελληνικό επίτευγμα ακόμα πιο σημαντικό.
Εντυπωσιακά ονόματα/αυθεντίες: εδώ συγκαταλέγονται οι επιστημονικές φίρμες που έχουν να επιδείξουν επιστημονικό έργο. Όπως λένε και στα δομημένα ομόλογα, οι προηγούμενες αποδόσεις δεν εγγυώνται τις μελλοντικές. Ακόμα και σήμερα να είναι κάποιος καθηγητής στο ΜΙΤ δεν σημαίνει ότι είναι σωστός. Οι αυθεντίες τύπου Χόκινγκ κλπ έχουν κατά καιρούς πει τεράστιες «αμετροέπειες», κυρίως σε θέματα που δεν εμπίπτουν στο αντικείμενό τους. Οτιδήποτε και αν λέει κανείς μπορεί να δεχτεί κριτική, η οποία οφείλει να είναι εμπεριστατωμένη, όπως και η αρχική άποψη. Και όχι, κριτική δεν σημαίνει λογοκρισία. Το να μην αναιρεί κάποιος την αποδεδειγμένα λάθος θέση του είναι κάτι που αναπόφευκτα θα μας κάνει επιφυλακτικούς απέναντι σε ό,τι θα πει στο εξής. Γενικά δεν χάνουμε την κριτική μας ικανότητα μπροστά σε ένα εντυπωσιακό όνομα, ή τίτλο.
Προπαγάνδα (δυστυχώς υπάρχει και στην επιστήμη): Σε επικά και αγιογραφικά, ή και ακόμη συκοφαντικά δημοσιεύματα ψάχνουμε να βρούμε ποιος ωφελείται. Ένα άρθρο γνώμης ή lifestyle (υποκειμενική άποψη που είναι μεροληπτική και κατασκευάζει προφίλ ) δεν έχει την ίδια βαρύτητα με ένα άρθρο που είναι βασισμένο σε αποδεικτικά στοιχεία (αντικειμενικό γεγονός).
Fake news: όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με έναν εντυπωσιακό ισχυρισμό, πχ βρέθηκε πετρέλαιο στον Ποσειδώνα, κοιτάμε να δούμε τι λέει η υπόλοιπη επιστημονική κοινότητα. Τα fake news είναι κακόβουλα. Είναι κατασκευασμένα για να παραπληροφορήσουν και να καθοδηγήσουν την κοινή γνώμη. Δεν είναι ένα αθώο λάθος που έκανε κάποιος άθελά του. Ενδέχεται κάποιος να τα αναδημοσιεύσει από πλάνη. Ωστόσο μόλις του υποδειχθεί η πλάνη, οφείλει να ανακαλέσει. Στα αποδεδειγμένα fake news που δεν ανακαλούνται δεν χωράει συγχώρεση. Είναι ηθελημένη, κακόβουλη παραπληροφόρηση και το μέσο που τα δημοσιεύει χάνει την αξιοπιστία του.
Το απόλυτο και τελικό κριτήριο θα πρέπει να είναι αν αυτό που διαβάζουμε/βλέπουμε βασίζεται σε αποδεικτικά στοιχεία. Γεγονός που έγινε, μετρήθηκε, είχε τους εξής υπευθύνους, δημοσιεύτηκε στο συγκεκριμένο επιστημονικό περιοδικό και μετά έφτασε στο τραπέζι μας.
Προφανώς πάντα θα υπάρχουν περιπτώσεις που θα εξαιρούνται από τα προαναφερθέντα βασικά κριτήρια. Η αναζήτηση της αλήθειας είναι μια επίπονη διαδικασία. Δεν είναι μόνο επιστήμη, είναι και τέχνη από την άποψη ότι δεν υπάρχει μια συνταγή να εφαρμόσει κανείς κατά γράμμα. Υπάρχουν μεθοδολογίες με διαφορές από πεδίο σε πεδίο και η εμβάθυνση και η απόκτηση γνώσης απαιτούν πολύ μεγάλο κόπο και χρόνο. Κανείς δεν έφτασε ποτέ, και όλοι είμαστε καθ’ οδόν.

Νάντια Μουτσουρούφη

https://spacegates.wordpress.com/

Επιπλέον υλικό:
David M. J. Lazer, The science of fake news, Science 09 Mar 2018: Vol. 359, Issue 6380, pp. 1094-1096
DOI: 10.1126/science.aao2998
https://science.sciencemag.org/content/suppl/2018/03/07/359.6380.1094.DC1
Stephan Lewandowsky Beyond Misinformation: Understanding and coping with the «Post-Truth» Era, doi.org/10.1016/j.jarmac.2017.07.008
Ben Goldacre, Bad Science, Κλειδάριθμος
Michael Shermer, Γιατί οι άνθρωποι πιστεύουν σε παράξενα πράγματα, Ψυχογιός
Φωτοπούλου Κ. Τί ζώδιο είσαι;
Κοντογιάννης Ι, Ψευδοεπιστήμη: Περιοδικό Πρίσμα, Αυγή
Διαμάχη για επιστήμη και ψευδοεπιστήμη: Καθημερινή
How fake news goes viral – Here’s the math, Scientific American
Álvaro Figueira, The current state of fake news: challenges and opportunities, Procedia Computer Science 121 (2017) 817–825