Ευλογιά, η πανάρχαια νόσος που οδήγησε στην ανακάλυψη του πρώτου εμβολίου παγκοσμίως

Δρ Νίκος Περσιάνης

Η ιστορία των εμβολίων από τον 18ο αιώνα έως σήμερα

Ποιο είναι το πρώτο εμβόλιο στην ιστορία; Τι ρόλο έπαιξε η προσπάθεια εκχριστιανισμού των Αζτέκων με τον αφανισμό εκατομμυρίων; Ποιοι Έλληνες γιατροί θεωρούνται πρωτοπόροι του εμβολιασμού;

Τα εμβόλια έσωσαν και συνεχίζουν να σώζουν εκατομμύρια ανθρώπους και με τη χρήση τους εξαφανίστηκαν από το πλανήτη μας θανατηφόρες ασθένειες όπως είναι για παράδειγμα η πανώλη, η ευλογιά, ο επιδημικός τύφος και ο άνθρακας.

Ο Ιατρός Νίκος Περσιάνης ξεδιπλώνει την ιστορία των εμβολίων και τις μεγάλες επιδημίες που συνέβαλαν στην ανάπτυξή τους.
Ευλογιά

Η πρώτη επιδημία ευλογιάς που αναφέρεται στη Ιστορία συνέβη το 1350 π. Χ. στην αρχαία Αίγυπτο και την Ασία. Ο Φαραώ Ραμσής ο 5ος, πέθανε από ευλογιά το 1157 π. Χ., ενώ σημάδια ευλογιάς διαπιστώθηκαν στη μούμια του.

Η ευλογιά, γνωστή και σαν Variola, από τη λατινική λέξη varus που σημαίνει σημάδι στο δέρμα, έφθασε στην Ευρώπη τον 5o με 7o αιώνα μ. Χ., στην Κεντρική Αμερική το 16ο αιώνα και στις αποικίες της Βορείου Αμερικής το 17ο με 18ο αιώνα.

Το 16ο αιώνα Ισπανοί στρατιώτες ανάγκασαν εκατομμύρια Αζτέκων (Ινδιάνοι του κεντρικού Μεξικού), να φιλήσουν αναπαράσταση της σταύρωσης του Χριστού στην προσπάθειά τους να τους εκχριστιανίσουν. Το αποτέλεσμα ήταν 2 εκατομμύρια Αζτέκων να πεθάνουν από ευλογιά.

Το 18ο αιώνα, μόνο στη Ευρώπη πέθαναν πάνω από 60 εκατομμύρια άνθρωποι, ενώ το 1/3 όσων επέζησαν έμειναν τυφλοί.

Το γεγονός ότι τα άτομα που επιβίωναν από τη νόσο δεν ξανανοσούσαν, ώθησε μια Βουδίστρια καλόγρια στην Κίνα (1022-1063), να παίρνει ξύσματα από κρούστες ευλογιάς, να τα μετατρέπει σε σκόνη και να τα φυσά στη μύτη υγιών ατόμων (Variolation).

Αυτή η πρακτική συνεχίστηκε μέχρι το 1800, σε πολλές χώρες της Ασίας. Στη Ευρώπη άρχισε το 1710 και συνεχίστηκε μέχρι την ανακάλυψη του εμβολίου. Παρ’ όλο που με τη συγκεκριμένη μέθοδο 2-3% των ατόμων αυτών πέθαιναν, η συχνότητα της ευλογιάς ελαττώθηκε κατά 10 φορές.
Το πρώτο εμβόλιο στην ιστορία

Το πρώτο εμβόλιο που αναφέρεται στην ιστορία της Ιατρικής είναι το εμβόλιο εναντίον της ευλογιάς.

Το 1796 ο Βρετανός παθολόγος Edward Jenner (1749-1823) παρατήρησε ότι οι γυναίκες που άρμεγαν τις αγελάδες παρουσίαζαν φυσαλίδες στα χέρια τους (cowpox-δαμαλίτιδα) και δεν νοσούσαν από ευλογιά.

Ο Jenner χρησιμοποίησε το υγρό από τις φυσαλίδες αυτές και εμβολίασε ένα οκτάχρονο αγόρι τον James Phipps. O James, όταν ήρθε σε επαφή με άτομα που έπασχαν από ευλογιά, δε νόσησε. Το πρώτο εμβόλιο ήταν γεγονός.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι η λέξη vaccine προέρχεται από την Λατινική λέξη vacca που σημαίνει αγελάδα. Αργότερα ο Pasteur χρησιμοποίησε την λέξη vaccine για όλα τα εμβόλια.

Η μέθοδος του Jenner άρχισε να εφαρμόζεται στην Ελλάδα, γύρω στο 1800 και η πρώτη αναφορά της γίνεται το 1802 στα Ιόνια νησιά στον «Κανονισμό του Ιονίου Ιατρικού Κολλεγίου», του πρώτου ιατρικού συλλόγου στην Ελλάδα, όπου στο άρθρο 22 αναφέρεται, ο δαμαλισμός σαν ένας από τους τρόπους αντιμετώπισης της ευλογιάς.

Παρ’ όλο που ο Jenner είναι ο πρώτος που εφάρμοσε συστηματικά τον εμβολιασμό εναντίον της ευλογιάς, πρωτοπόροι του εμβολιασμού θεωρούνται οι Έλληνες ιατροί Εμμανουήλ Τιμόνης (1669-1720), από τη Χίο και Ιάκωβος Πυλαρινός (1659-1718), από την Κεφαλονιά.

Το 1715 ο Πυλαρινός δημοσίευσε στη Βενετία, με την έγκριση της Ιεράς Εξέτασης, στη λατινική γλώσσα μία σχετική μελέτη του.

Η μέθοδος αυτή του εμβολιασμού συνίστατο στη λήψη υγρού από φλύκταινες ευλογιάς και τον εγκεντρισμό ή εμφύτευση μετά από σκαριφισμούς στο δέρμα υγιών παιδιών, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται ελαφρότερη νόσος, να καθίστανται άνοσα και να μην προσβάλλονται πλέον από τη φυσική ευλογιά.

Πρώτη που εισηγήθηκε και εισήγαγε την πρακτική αυτή στην Αγγλία και γενικά στην Ευρώπη ήταν η λαίδη Mary Wortley Montagu ποιήτρια και σύζυγος του Άγγλου πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη (1716-1717), η οποία αφού ενημερώθηκε για τον εμβολιασμό από τον Τιμόνη και εμβολίασε το γιο της, με επιστολές της το 1717 βοήθησε στη δημοσιοποίηση της εφαρμογής του «ευλογιασμού» (εμβολιασμού) στην Αγγλία. Η ίδια είχε πολλά σημάδια στο πρόσωπο και είχε χάσει τον αδελφό της από ευλογιά.

Η μέθοδος του εμβολιασμού των Τιμόνη και Πυλαρινού διαδόθηκε και εφαρμόστηκε από πολλούς ιατρούς στην Ευρώπη και το 1721 άρχισε η εφαρμογή του στη Βοστόνη από τον ιατρό Zabdiel Boylston. Οι δύο Έλληνες ιατροί αναφέρονται για πολλές δεκαετίες σε συγγράμματα πολλών επιστημόνων ως οι πρωτοπόροι του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς.

Σε αντίθεση με τη μέθοδο των Τιμόνη και Πυλαρινού που χρησιμοποιούσαν υγρό από φλύκταινες ευλογιάς (ευλογιασμός), ο Edward Jenner χρησιμοποίησε υγρό από φλύκταινες αγελάδων. Αυτή η μέθοδος αποτέλεσε πρόδρομο του δαμαλισμού, που παρουσιάσθηκε από τον Edward Jenner στο βιβλίο του το 1798.

Η τελευταία επιδημία συνέβη το 1967 με 15 εκατομμύρια ασθενείς και 2 εκατομμύρια θανάτους. Τη χρονιά εκείνη η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας άρχισε παγκόσμια εκστρατεία με σκοπό τον περιορισμό και την εξάλειψη της νόσου.

Η συστηματική χορήγηση του εμβολίου άρχισε στην Αγγλία το 1804, στην Αυστραλία το 1917, ενώ σε παγκόσμια βάση μόλις το 1956.

Οι μαζικοί εμβολιασμοί ήταν πολύ αποτελεσματικοί και το τελευταίο κρούσμα σημειώθηκε είκοσι χρόνια αργότερα, στις 26 Οκτωβρίου του 1977 στη Σομαλία, αλλά ο τελευταίος θάνατος συνέβη στις 11 Σεπτεμβρίου του 1978 σε ένα εργαστήριο στο Birmingham λόγω τυχαίας επιμόλυνσης.

Η χορήγηση του εμβολίου αυτού συνεχίστηκε για άλλα 2 χρόνια και η ιστορία του τελείωσε με την ανακοίνωση της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας στη Γενεύη στις 8 Μαΐου του 1980 για την πλήρη εξάλειψη της ευλογιάς σε όλο τον κόσμο.

Σήμερα διατηρούνται ιοί ευλογιάς σε δύο εργαστήρια, ένα στο CDC στην Ατλάντα των Η.Π.Α και ένα στο Research Institute for Viral Preparations στο Novosibirsk της Ρωσίας.

Πηγή: Σύντομη Ιστορία των Εμβολίων, Δρ Νίκος Περσιάνης, Παιδίατρος, Παιδιατρική Εταιρεία Κύπρου, www.child.org.cy