Ρατσισμός: το γονιδίωμα και το περιβάλλον

του Στυλιανός Αντωναράκης Chief of Genetic Medicine  Hôpitaux Universitaires de Genève 

από την Καθημερινή

Το καίριο ερώτημα για να καταλάβει κανείς το τυραννικό στίγμα του ρατσισμού είναι το εξής: είναι ο ρατσισμός αποτέλεσμα της γενετικής ποικιλομορφίας ή της περιβαλλοντικής επιρροής στα ατομικά πιστεύω, στις συλλογικές ιδεολογίες και ιδεοληψίες και την τυραννία της ιστορίας;

Τι είναι ρατσισμός; το λεξικό της Οξφόρδης τον ορίζει: η unfair treatment σε ανθρώπους που ανήκουν σε διαφορετική ράτσα, η βίαιη συμπεριφορά απέναντί τους. Και τι είναι ράτσα; δύσκολο να το ορίσει κανείς. Ας πούμε ότι είναι η διαφοροποίηση ομάδων πληθυσμών βασισμένη σε φυσικά χαρακτηριστικά, ή σε πολιτιστικές, θρησκευτικές και γλωσσικές διαφορές. Ας δούμε λοιπόν πρώτα την έννοια της ράτσας. Στα σκυλιά όταν αναφέρουμε ράτσα εννοούμε έναν πληθυσμό ζώων που βέβαια ανήκουν στο είδος του Canis familiaris, έχουν όμως συσσωρευμένες μεταλλαγές στο γονιδίωμά τους που τα βάζει σε μια συγκεκριμένη υποομάδα με όμοια χαρακτηριστικά βασισμένα στο γενετικό τους υλικό. Μια εξέταση του γονιδιώματός τους μπορεί να μας πει με βεβαιότητα σε ποια υποομάδα ανήκουν χωρίς καν να δούμε τα χαρακτηριστικά τους. Συμβαίνει κάτι ανάλογο και με τους ανθρώπους; Η ανάλυση των γονιδιωμάτων εκατομμυρίων ανθρώπων τα τελευταία 20 χρόνια μας έδειξε ότι όλοι οι άνθρωποι ανήκουμε στο ίδιο είδος Homo Sapiens, έχουμε την ίδια καταγωγή που άρχισε στην Αφρική, και ότι ο καθένας έχει το δικό του ατομικό γονιδίωμα που είναι λίγο διαφορετικό από όλους τους άλλους ανθρώπους (είναι ενδιαφέρον ότι στο παρελθόν, χάρη στην άγνοια και στον ελιτισμό, είχε επιρροή μια θεωρία ότι διάφορες κατηγορίες ανθρώπων ανήκουν σε διαφορετικά είδη). Είδαμε επίσης ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την ποικιλομορφία του γονιδιώματος για να βρούμε συγγένειες μεταξύ των ανθρώπων, συγγένειες κοντινές ή μακρινές. Το γονιδίωμα μπορεί αδιάψευστα να μου πει εάν τα αδέλφια μου είναι αδέλφια μου, τα παιδιά μου είναι παιδιά μου, τα εγγόνια μου είναι εγγόνια μου και τα ανίψια μου είναι ανίψια μου. Επίσης μπορεί να μας πει ότι οι κοντινοί μου πρόγονοι έζησαν στην Κρήτη και την Πελοπόννησο, γιατί η ποικιλομορφία του γονιδιώματός μου μοιάζει με τους σημερινούς ανθρώπους που ζουν στην Κρήτη ή την Πελοπόννησο. Επίσης, σε ακραίες μορφές πληθυσμιακών ομάδων, ας πούμε σε συνανθρώπους μας με σύνδρομο Down, το γονιδίωμα μας δείχνει την αιτιολογία, δηλαδή το τρίτο επιπρόσθετο χρωμόσωμα 21, έστω κι αν το άτομο με σύνδρομο Down γεννήθηκε στο Λος Αντζελες ή στη Σεούλ ή στην Κινσάσα ή στην Καλκούτα ή στη Λίμα.

Το γονιδίωμα επίσης έχει ποικιλομορφία που είναι αιτιολογική για τα πάμπολλα χαρακτηριστικά του σώματος. Το σχήμα των νυχιών των δακτύλων, τον λοβό του αυτιού, τον αριθμό των τριχών ανά τετραγωνικό χιλιοστό, το αν η καρδιά είναι δεξιά ή αριστερά, το μήκος του μηριαίου οστού, το ποσόν της μελανίνης στο δέρμα, το σχήμα του πιγουνιού, το ποσόν των γευστικών καλύκων στη γλώσσα, κοντολογίς σχεδόν όλων των χαρακτηριστικών του σώματος. Ο καθένας μας δηλαδή χάρη στην ιδιαίτερη ποικιλομορφία του γονιδιώματος ανήκει σε διάφορες κατηγορίες υποπληθυσμών: στους ψηλούς, στους διαβητικούς, στους μακρoδάκτυλους, στους αριστερόχειρες, στους μύωπες, σε αυτούς που προτιμούν να ξυπνούν πρωί ή σε αυτούς που προτιμούν να κοιμούνται αργά. Είναι σαφές λοιπόν ότι όταν μιλάμε για ράτσες στους ανθρώπους μιλάμε για χαρακτηριστικά που είναι εν πολλοίς αυθαίρετα και μικρόφθαλμα καθορισμένα. Το γονιδίωμα επίσης μας έδωσε την εξής γνώση: Η διαφορά του γονιδιώματός μου από έναν άλλον άνθρωπο εξαρτάται από την εξελικτική ιστορία των δύο ανθρώπων, δηλαδή από το πόσες γενιές πέρασαν από τότε που είχαμε έναν κοινό πρόγονο. Και από την ανάμειξη των πληθυσμών από τότε μέχρι τώρα. Είναι λοιπόν επιστημονικό λάθος να μιλάμε για ράτσες βασισμένες στη συνολική γενετική ποικιλομορφία.

Οι διαφορές στο γονιδίωμα και σε παιδεία, θρησκεία, ιστορία, ιδέες και συμπεριφορές μάς κάνουν δυνατότερους, πιο φρέσκους και με εξελικτικό πλεονέκτημα απέναντι στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον.

Ας δούμε τώρα τη σημασία του περιβάλλοντος, δηλαδή της εκπαίδευσης, της ιστορίας, της γλώσσας, της θρησκείας, στην κατηγοριοποίηση των ανθρώπων. Εάν ακούσω έναν Κρητικό να μου πει καλημέρα θα καταλάβω αμέσως πως μεγάλωσε και έζησε στην Κρήτη, έστω και αν δεν τον βλέπω, γιατί η διάλεκτός του είναι χαρακτηριστική. Και αυτός ο άνθρωπος μπορεί να έχει γονείς από τη Μακεδονία ή την Ηπειρο, μα επειδή μεγάλωσε στην Κρήτη πήρε την ιδιαίτερα μουσική και ευάκουστη κρητική διάλεκτο. Με τη Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 έγινε η επίπονη ανταλλαγή πληθυσμών με κριτήριο το θρήσκευμα και όχι το γονιδίωμα. Οι άνθρωποι που έφυγαν από την Κρήτη για την Τουρκία ήταν δηλαδή μωαμεθανοί Κρητικοί που δεν είχαν γονιδιωματικές διαφορές από τους πληθυσμούς των Κρητικών χριστιανών. Η γλώσσα λοιπόν, η θρησκεία, η παιδεία και η ιστορία είναι αυτές που μάλλον/κυρίως κατηγοριοποιούν τους ανθρώπους παρά η γονιδιακή ποικιλομορφία. Στην πρόσφατη τρομερή γενοκτονία της Ρουάντα οι Χούτου εξόντωσαν τους Τούτσι κατά εκατομμύρια. Είναι γεγονός πως οι Χούτου είναι λίγο διαφορετικοί στη φυσιογνωμία από τους Τούτσι. Ομως σε μια επαρχία της Ρουάντα που δεν υπήρχαν Τούτσι, οι Χούτου εξόντωσαν άλλους Χούτου. Γιατί; Επειδή μερικοί Χούτου ήταν πιο πλούσιοι, είχαν δηλαδή περισσότερη γη από τους άλλους που τους δολοφόνησαν. Αυτό είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό των διαφορών που δεν είναι γενετικές: η άνιση δηλαδή κατανομή του πλούτου και της δύναμης. Επίσης να μην ξεχνάμε και την πολιτική ιδεολογία και συμπεριφορά που επειδή χωρίζει τους ανθρώπους σε κατηγορίες με διαφορές τόσο βαθιές, καταλήγει σε εμφυλίους πολέμους σαν κι αυτόν που δυστυχώς έζησαν οι γονείς και οι παππούδες μας στο τέλος της δεκαετίας του 1940.

Η μικρή μου εμπειρία στην επιστήμη και την καθημερινότητα στην Ελλάδα, τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και την Κεντρική Ευρώπη, η συναναστροφή μου με συνανθρώπους από όλον τον πλανήτη, και η θητεία μου ως προέδρου του διεθνούς οργανισμού για το ανθρώπινο γονιδίωμα και την ισότητα απέναντι στη γονιδιακή επανάσταση με δίδαξε ένα σοβαρό μάθημα. Να γιορτάζουμε και να εξαίρουμε τις διαφορές μεταξύ των ανθρώπων! Διαφορές στο γονιδίωμα και διαφορές σε παιδεία, θρησκεία, ιστορία, ιδέες και συμπεριφορές. Οι διαφορές αυτές μας κάνουν πλουσιότερους, δυνατότερους, πιο φρέσκους, πιο ενδιαφέροντες και με εξελικτικό πλεονέκτημα απέναντι στο διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον. Η ποικιλομορφία είναι η ελπίδα και το μέλλον μας. Αντίθετα, ο ρατσισμός είναι μάλλον η τροχοπέδη στην ανάπτυξη και στην ευημερία μας.

* Ο κ. Στυλιανός Αντωναράκης είναι ομότιμος καθηγητής Γενετικής Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, μέλος της Ελβετικής Ακαδημίας Επιστημών και πρώην πρόεδρος του Διεθνούς Οργανισμού Ανθρωπίνου Γονιδιώματος (HUGO).