Πώς βλέπουμε τη φιλοσοφία
Ίκαρος
O Αριστοτέλης και οι μαθητές του. Σχέδιο του Αλέκου Παπαδάτου για το εξώφυλλο του βιβλίου.
του Π. Μπασάκου
Τάσος Αποστολίδης (σενάριο) – Αλέκος Παπαδάτος (σχέδιο), Αριστοτέλης, μελάνωμα σχεδίων: Annie Di Donna, Ίκαρος, Αθήνα 2022, 224 σελ.
Υπάρχει τρόπος να απεικονιστεί η φιλοσοφία; Η φιλοσοφία είναι έννοιες, δεν παύει ωστόσο να είναι λόγος ζωντανός, που σχηματίζεται μέσα από αναζήτηση, διάλογο και διαμάχη. Όταν σκέφτεσαι, διάλογο αναπαριστάς με το μυαλό σου, λόγους που από κάποιους εκφέρονται – που επομένως έχουν ήθος, είναι δηλαδή καταρχήν απεικονίσιμοι. Υπ’ αυτούς τους όρους, πώς είναι ο Πλάτων; Και πώς ο Αριστοτέλης; Ο Αλέκος Παπαδάτος, στηριγμένος στο σενάριο του Τάσου Αποστολίδη, έχει τις απαντήσεις.
Όλα τα λόγια έχουν λειτουργία διπλή: δηλώνουν εκείνο που έχουν να πουν και, εν ταυτώ, χαρακτηρίζουν –κυριολεκτικά– το πρόσωπο που τα εκφέρει. Κυριολεκτικά χαρακτηρίζουν, διότι φανερώνουν το ήθος[1] του προσώπου που μιλάει, δείχνουν τον χαρακτήρα του, το ποιος είναι.
Όλα τα λόγια. Εκείνα που λέμε συζητώντας, εκείνα που γράφουμε ερευνώντας, τα λόγια των ρητόρων, ή των ηθοποιών επάνω στην σκηνή, τα λόγια μέσα στα συννεφάκια, που λέγονται από τους ήρωες των κόμικς.
Αυτό σημαίνει πως ο χαρακτήρας ενός ήρωα των κόμικς παριστάνεται δύο φορές: «ιχνογραφείται» ως «εικόνα», η οποία σχηματίζεται από τα λόγια που του αποδίδει το σενάριο, και συνάμα σχεδιάζεται από τον σκιτσογράφο, εικόνα χωρίς εισαγωγικά αυτή τη φορά, πραγματική. Έτσι, στο βιβλίο των Αποστολίδη και Παπαδάτου, ο Πλάτων του σεναριογράφου είναι λιγομίλητος, σε κάτι που θα μπορούσε να τον κολακεύει, αλλά και σε κάτι που τον αμφισβητεί, απαντά με ένα ξερό «καλά, καλά», ή «πολύ καλά». Για τη δική του διδασκαλία σιωπά, μιλάει κυρίως για να υπερασπιστεί το δικαίωμα του άλλου, εδώ του Αριστοτέλη, να διαφωνεί. Ο Πλάτων του Τάσου Αποστολίδη είναι η κεφαλή της Ακαδημίας, εγγυητής της ελευθερίας της έρευνας, όχι ο εμφατικός υπέρμαχος των οικείων δογμάτων. Ο Πλάτων του Αλέκου Παπαδάτου ανταποκρίνεται σε αυτό, όντας σχεδιασμένος σαν ένας ήρεμος άνθρωπος - βουνό. Το σώμα του εξαφανισμένο μέσα σε έναν πλούσιο ποδήρη χιτώνα, το πρόσωπό του σχεδόν ανέκφραστο, η μόνη του κίνηση είναι στα χέρια του, όταν μιλάει. Το σκίτσο του Πλάτωνα είναι το ήθος του σε αυτό το βιβλίο, ο χαρακτήρας του στην καθαρή του τη μορφή.
Μια συνεχής κίνηση
Ο Αριστοτέλης είναι πολύ διαφορετικός. Το σχέδιο τον θέλει λεπτοκαμωμένο και μικρόσωμο, με το πρόσωπό του να αλλάζει διαρκώς εκφράσεις, με το σώμα του παρόν και εν κινήσει. Ο Αριστοτέλης, έτσι σχεδιάζεται, είναι μια κίνηση συνεχής.
Η ζωή του ήταν μια κίνηση, εγκατάσταση και φυγή. Στην Αθήνα από τα Στάγειρα, μετά στην Άσσο, στη Λέσβο, στην Πέλλα, πάλι στην Αθήνα, στη Χαλκίδα. Φυγή, ακόμα και όταν είναι σαν κυνηγημένος, πάντοτε κατευθυνόμενη, προς τα εκεί όπου θα μπορεί να εργαστεί, να ερευνήσει και να διδάξει. Η ζωή του ήταν η φιλοσοφία του – το βιβλίο είναι έκθεσή της συνοπτική και διαυγής, σοφά πλεγμένη με την αφήγηση αυτής της ζωής, μια φιλοσοφική βιογραφία του Αριστοτέλη.
Μια ζωή είναι κίνηση, είναι τοπία και τόποι, νεότης και γήρας, έρωτες, διαμάχες, παιδιά: πράγματα που μπορούν να γίνουν εικόνες. Τη φιλοσοφία πώς μπορείς να την εικονίσεις; Πώς βλέπουμε τη φιλοσοφία; Δεν τη βλέπουμε, καθόλου, θα μας απαντήσει μια επιστημολογική αυστηρότητα. Η φιλοσοφία είναι στις έννοιες, οι έννοιες νοούνται, δεν απεικονίζονται, πλην καταχρηστικώς σε τίποτε διαγράμματα.
Η φιλοσοφία είναι έννοιες, δεν παύει ωστόσο να είναι λόγος ζωντανός, που σχηματίζεται μέσα από αναζήτηση, διάλογο και διαμάχη. Ακόμα και όταν ο λόγος δεν είναι προς έτερον, σε διάλογο πραγματικό, αλλά καθ’ εαυτόν, σκέψη που κάνεις μόνος σου, το μοντέλο του δεν παύει να είναι διαλογικό[2]: όταν σκέφτεσαι, διάλογο αναπαριστάς με το μυαλό σου, λόγους που από κάποιους εκφέρονται – που επομένως έχουν ήθος, είναι δηλαδή καταρχήν απεικονίσιμοι.
Εδώ χρειάζεται μια μικρή παρέκβαση. Η καλύτερη ίσως αγγλική μετάφραση του (ρητορικού) ήθους είναι το “image”. Ετούτο δεν είναι κάποιο εκφραστικό καπρίτσιο, ούτε πρόκειται για ιδέα τωρινή. Το ήθος του λόγου, κατά την αριστοτελική του εκδοχή, που υπήρξε και η καθοριστική για την ιστορία της έννοιας, είναι παράγωγο της τέχνης άμεσα συγγενές προς το φαίνεσθαι του λόγου. Δεν έχει σημασία το ποιος είσαι, όταν μιλάς, αν δεν μπορείς αυτό που είσαι να το κάνεις να φανεί. Ετούτος είναι ο λόγος που η εικόνα είναι, εξαρχής, η προσφιλής παρομοίωση, ή και μεταφορά, για το ήθος. ‘Έτσι ο Κικέρωνας θα μιλήσει για το πώς μπορείς, με τα λόγια, «να πλάθεις, τρόπον τινά, την εικόνα του ήθους του ομιλούντος»[3].
Ο λόγος είναι απεικονίσιμος, επειδή ο λόγος, και ο φιλοσοφικός, δεν μπορεί να κάνει δίχως το φαίνεσθαί του
Η φιλοσοφία απεικονίζεται ως ήθος
Ο Αριστοτέλης του βιβλίου που διαβάζω, κάπου προς το τέλος, εμφανίζεται να λέει πως «η ομορφιά της φιλοσοφίας δεν είναι το να την διδάξεις, αλλά το να την ζήσεις […] το να ανακαλύπτεις καινούργια πράγματα»[4]. Δεν υπάρχει philosophia perennis, φιλοσοφία αιώνια και α-ιστορική. Αν όμως υπήρχε, κάπως έτσι θα ήταν ο τορός της, όμοιος με υπόγειο ρεύμα, που εκφάνσεις του συναντάμε και σε φιλοσόφους τόσο διαφορετικούς όπως είναι ο Kant ή ο Wittgenstein. Αυτή η όψη της φιλοσοφίας, που είναι δραστηριότητα, που είναι κατασκευή και ανασκευή, εγκατάσταση και φυγή, δεν είναι κάτι που μπορεί να παρασταθεί με σύστημα αρχών και αξιωμάτων. Ενδεχομένως απεικονίζεται, ως ήθος.
Είναι λοιπόν καταρχήν απεικονίσιμος ο λόγος της φιλοσοφίας, ετούτο ωστόσο δεν είναι κάτι το εύκολο. Για να γίνει, χρειάζεται τέχνη καλή. Το κόμικς που διάβασα είναι έργο σχεδιαστή με ευαισθησία σπάνια, που διαθέτει αυτή την τέχνη την καλή. Ο Αριστοτέλης του Τάσου Αποστολίδη και του Αλέκου Παπαδάτου είναι ένα σπουδαίο βιβλίο.
[1] Το ήθος, με την έννοια την οποία έχει καθιερώσει η αριστοτελική ρητορική θεωρία, που είναι ό χαρακτήρας του ομιλούντος, όπως αυτός κατασκευάζεται ή/και προβάλλεται από τον λόγο του. Στις σύγχρονες γλώσσες συχνά χρησιμοποιείται ο αρχαίος όρος σε μεταγραμματισμό (ήθος, ethos, ethos ) ή μεταφράζεται ως χαρακτήρας, κάποτε και ως εικόνα, image.
[2] Αριστοτέλης Τοπικά,155b 3-12, Ρητορική 1391b 12-14.
[3] De Oratore 2, 184.
[4] Αριστοτέλης, σ. 208.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου