Η κατάρα της ατομικής βόμβας
Ο Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, ψηλός, αδύνατος και μανιώδης καπνιστής. Γνώστης της αρχαίας ελληνικής και της λατινικής γλώσσας, φίλος της λογοτεχνίας, παθιασμένος με την ποίηση, κατασκεύασε το πιο φονικό όπλο στην ιστορία της ανθρωπότητας.
Αχιλλέας Παπαρσένος Καθημερινή
Στις 21 Ιουλίου αναμένεται με μεγάλο ενδιαφέρον η προβολή της ταινίας «Οπενχάιμερ», με σκηνοθέτη και σεναριογράφο τον Κρίστοφερ Νόλαν και πρωταγωνιστή τον Κίλιαν Μέρφι, γνωστό από τη δημοφιλή βρετανική τηλεοπτική σειρά «Peaky Blinders». Το σενάριο της ταινίας βασίζεται στην ογκώδη βιογραφία των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Σέργουιν για τον «πατέρα της ατομικής βόμβας», Ρόμπερτ Οπενχάιμερ, που με τίτλο «Ο Αμερικανός Προμηθέας» κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ το 2006. Σε αυτή σκιαγραφείται η συναρπαστική ζωή ενός σύγχρονου Προμηθέα, που έδωσε στην ανθρωπότητα την ατομική φωτιά, αλλά όταν προσπάθησε να ελέγξει τη διασπορά της, προειδοποιώντας για τους φοβερούς κινδύνους από τη χρήση της, ήλθε αντιμέτωπος με το αμερικανικό κατεστημένο εθνικής ασφαλείας, που ως νέος Δίας βάλθηκε να τον τιμωρήσει.
Οι συγγραφείς εξέτασαν χιλιάδες σελίδες από το προσωπικό αρχείο του Οπενχάιμερ και τον φάκελό του στο FBI (που τον παρακολουθούσε επί μια 25ετία) και μίλησαν με εκατοντάδες άτομα που τον γνώρισαν από τη γέννησή του στη Νέα Υόρκη τον Απρίλιο του 1904 έως τον θάνατό του στο Πρίνστον τον Φεβρουάριο του 1967, με ενδιάμεσο σταθμό το Λος Αλαμος στο Νέο Μεξικό, όπου κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου διηύθυνε την ομάδα επιστημόνων που κατασκεύασε την πρώτη ατομική βόμβα υπό την κωδική ονομασία «Σχέδιο Μανχάταν».
Το Κραχ και οι ναζί
Στο προοδευτικό κλίμα του Μπέρκλεϊ, όπου τη δεκαετία του ’30 ίδρυσε το σημαντικότερο ερευνητικό κέντρο θεωρητικής φυσικής στην Αμερική, η ζωή του Οπενχάιμερ σημαδεύτηκε από την οικονομική ύφεση που έπληξε τη χώρα του και την άνοδο του φασισμού και ναζισμού στην Ευρώπη.
Με πολλούς αριστερούς φίλους του στρατεύθηκε στον αγώνα υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης στο εσωτερικό και κατά του φασισμού στο εξωτερικό. Oταν αργότερα είδε τις καταστροφικές συνέπειες του όπλου που κατασκεύασε, πρωτοστάτησε στην κίνηση για τον έλεγχο των πυρηνικών εξοπλισμών σε μια περίοδο ραγδαίας επιδείνωσης των αμερικανοσοβιετικών σχέσεων, εμπέδωσης του Ψυχρού Πολέμου και έξαρσης του μακαρθισμού. Η αντίθεσή του στην κατασκευή της βόμβας του υδρογόνου και η απόρριψη του δόγματος των μαζικών πυρηνικών αντιποίνων ήταν αρκετές για να θεωρηθεί επικίνδυνος από το κατεστημένο εθνικής ασφαλείας και το 1954 απομακρύνθηκε από την Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, στην οποία από τον Ιανουάριο του 1947 είχε διατελέσει πρόεδρος του συμβουλίου εμπειρογνωμόνων.
Ιδιαίτερος άνθρωπος
Στο βιβλίο αναδύονται η χαρισματική και αινιγματική προσωπικότητά του, η υπεροψία και οι ανασφάλειές του, η ευφυΐα και η αφέλειά του, το ηθικό κύρος και η προσφορά του στα κοινά. Γοητευτικός και μανιώδης καπνιστής, ψηλός και αδύνατος, γνώστης της αρχαίας ελληνικής και λατινικής («ρώτησέ με κάτι στα λατινικά και θα σου απαντήσω στα ελληνικά», υπερηφανευόταν στο γυμνάσιο), φίλος της γαλλικής και ρωσικής λογοτεχνίας, παθιασμένος με την ποίηση, σπούδασε χημεία στο Χάρβαρντ, αλλά στράφηκε στη θεωρητική φυσική στο Κέμπριτζ και στο Γκέτινγκεν, όπου έλαβε το διδακτορικό του το 1927.
Με την επιστροφή του στην Αμερική τον κέρδισε το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ. Το κέντρο θεωρητικής φυσικής που ίδρυσε εκεί προσείλκυσε πολλούς λαμπρούς φυσικούς, ορισμένοι από τους οποίους τιμήθηκαν αργότερα με το βραβείο Νομπέλ, διάκριση που δεν δόθηκε ποτέ στον ίδιο.
Θερμός οπαδός του Νιου Ντιλ του Ρούζβελτ, πορεύθηκε με την Αριστερά σε διάφορους κοινωνικούς αγώνες, παρότι δεν ήταν ποτέ μέλος του Κ.Κ. ΗΠΑ, όπως ορισμένα μέλη της οικογένειάς του. Ενα μήνα πριν από την έναρξη του πολέμου στην Ευρώπη, τον Σεπτέμβριο 1939, ο Αϊνστάιν έστειλε επιστολή στον πρόεδρο Ρούζβελτ με την οποία τον προειδοποιούσε ότι οι Γερμανοί σχεδίαζαν την κατασκευή ατομικής βόμβας. Μετά την είσοδο της Αμερικής στον πόλεμο, τον Δεκέμβριο 1941, ωρίμασε η ιδέα ότι η ατομική βόμβα ως όπλο έσχατης ανάγκης θα μπορούσε να φέρει το τελειωτικό χτύπημα στις δυνάμεις του Αξονα.
Ενώ οι ηγετικές ικανότητες και η επιστημονική φήμη έθεσαν τον Οπενχάιμερ στην κορυφή των υποψηφίων για τη θέση του διευθυντή του μυστικού προγράμματος κατασκευής της ατομικής βόμβας, ο αμερικανικός στρατός έδειχνε απροθυμία να τον εμπιστευθεί για το σημαντικό αυτό έργο. Οταν όμως ο στρατηγός Λέσλι Γκρόουβς –στην ταινία τον υποδύεται ο Ματ Ντέιμον– ανέλαβε την εποπτεία του «Σχεδίου Μανχάταν» το φθινόπωρο του 1942, παραμέρισε τις επιφυλάξεις και επέλεξε τον Οπενχάιμερ να διευθύνει το πυρηνικό εργαστήριο στο Λος Αλαμος του Νέου Μεξικού.
«Ρώτησέ με κάτι στα λατινικά και θα σου απαντήσω στα ελληνικά», υπερηφανευόταν ο Οπενχάιμερ στο γυμνάσιο.
Εκεί, για τρία χρόνια συντόνιζε την εργασία χιλιάδων επιστημόνων και τεχνικών σε έναν αγώνα δρόμου για την κατασκευή της ατομικής βόμβας, πριν προηγηθούν οι ναζί με τη δική τους. Και ενώ η Γερμανία παραδόθηκε τον Μάιο του 1945, η Ιαπωνία αρνούνταν να συνθηκολογήσει, παρότι τον προηγούμενο Μάρτιο μαζικοί αμερικανικοί αεροπορικοί βομβαρδισμοί με εμπρηστικές βόμβες είχαν ισοπεδώσει το Τόκιο, με περίπου 100.000 νεκρούς.
Διλήμματα
Μετά την πρώτη πυρηνική δοκιμή τον Ιούλιο, όλοι όσοι είχαν εμπλακεί στην κατασκευή της ατομικής βόμβας ήλθαν αντιμέτωποι με υπαρξιακά ηθικά διλήμματα, καθώς συνειδητοποίησαν ότι ο κόσμος είχε πλέον αλλάξει ριζικά και είχε γίνει πολύ πιο επικίνδυνος. Παρά τους προβληματισμούς όμως ο κύβος είχε ριφθεί από την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, καθώς η χρήση της ατομικής βόμβας θεωρούνταν η μόνη απομένουσα επιλογή για την ολοκληρωτική συντριβή της Ιαπωνίας.
Η καταστροφή που προκάλεσαν οι δύο ατομικές βόμβες που έπεσαν στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι τον Αύγουστο του 1945 ανάγκασε την Ιαπωνία να παραδοθεί, αλλά έπεισε τον Οπενχάιμερ ότι το ατομικό όπλο δεν έπρεπε να χρησιμοποιηθεί εκ νέου. Μάλιστα, στη συνάντησή του με τον πρόεδρο Τρούμαν τον Οκτώβριο 1945 στον Λευκό Οίκο, του εξομολογήθηκε: «Κύριε πρόεδρε, αισθάνομαι ότι τα χέρια μου είναι βαμμένα με αίμα».
Οσο οι σχέσεις με τη Σοβιετική Ενωση επιδεινώνονταν μετά το τέλος του πολέμου τόσο μεγαλύτερη έμφαση άρχισε να δίνεται στην προστασία των πυρηνικών μυστικών, στη διατήρηση της αμερικανικής πρωτοκαθεδρίας στην κατασκευή πυρηνικών όπλων και συνακόλουθα στην παρακολούθηση όσων είχαν εμπλακεί στο πυρηνικό πρόγραμμα. Αναπόφευκτα, στο επίκεντρο ξαναβρέθηκε ο Οπενχάιμερ και το αριστερό παρελθόν του. Οι ανακρίσεις της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων, η οποία την άνοιξη του 1949 διενεργούσε ακροάσεις σε αναζήτηση υπόπτων, πάντως, δεν αποκάλυψαν κάτι ενοχοποιητικό για τον ίδιο.
Μετά την έκρηξη της πρώτης σοβιετικής ατομικής βόμβας τον Αύγουστο 1949, όταν η πρότασή του για διεθνή έλεγχο των πυρηνικών όπλων και η αντίθεσή του στην κατασκευή της βόμβας του υδρογόνου δεν εισακούσθηκαν, ο Οπενχάιμερ αποφάσισε να εντείνει τη δημόσια κριτική του. Με ομιλίες και άρθρα συνιστούσε διαφάνεια και ειλικρίνεια για τους κινδύνους από τη χρήση των πυρηνικών όπλων και καλούσε την κυβέρνησή του να διαβεβαιώσει τη Σοβιετική Ενωση ότι η Αμερική δεν είχε σκοπό να χρησιμοποιήσει πρώτη τα πυρηνικά όπλα της.
Με την άνοδο όμως των Ρεπουμπλικανών στην εξουσία το 1953, οι συντηρητικές δυνάμεις της Αμερικής αποφάσισαν να εξουδετερώσουν τον Οπενχάιμερ. Το έργο δολοφονίας του χαρακτήρα του ανέλαβε ο νέος πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, Λιούις Στράους, εν μέσω της αντικομμουνιστικής υστερίας του μακαρθισμού που επικρατούσε στην Ουάσιγκτον. Η «ιερά εξέταση» του Οπενχάιμερ άρχισε την παραμονή των Χριστουγέννων του 1953, με την εισήγηση να του αφαιρεθεί η διαπίστευση ασφαλείας, με το σκεπτικό ότι αποτελούσε κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ. Αντί να παραιτηθεί, όπως τον συμβούλευσαν πολλοί φίλοι του, δέχθηκε να υποστεί την ταπείνωση των ακροάσεων, που έκαναν «φύλλο και φτερό» όλη τη ζωή του, προσωπική και επαγγελματική.
Στις 23 Μαΐου του 1954 το διοικητικό συμβούλιο της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας αποφάσισε να μην ανανεώσει την εξουσιοδότηση ασφαλείας του Οπενχάιμερ. Τα πρακτικά της μυστικής ακρόασης – δίκης διέρρευσαν στον Τύπο και αργότερα εκδόθηκαν σε έναν τόμο 993 σελίδων, αναγκάζοντας τον Αϊνστάιν να δηλώσει αηδιασμένος ότι η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας έπρεπε να μετονομασθεί σε Συνωμοσία Ατομικής Εξολόθρευσης. Η πολιτική αποκατάσταση του Οπενχάιμερ έγινε εννέα χρόνια αργότερα από τον πρόεδρο Κένεντι.
Για μια εικοσαετία, από το 1947 μέχρι λίγο πριν από τον θάνατό του τον Φεβρουάριο 1967 από καρκίνο, ο Οπενχάιμερ διηύθυνε το περίφημο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών στο Πρίνστον. Η τέφρα του σκορπίστηκε στο νησί Σεντ Τζον της Καραϊβικής, όπου περνούσε τα καλοκαίρια του από το 1954.
Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας.
Στο βιβλίο αναδύονται η χαρισματική και αινιγματική προσωπικότητά του, η υπεροψία και οι ανασφάλειές του, η ευφυΐα και η αφέλειά του, το ηθικό κύρος και η προσφορά του στα κοινά. Γοητευτικός και μανιώδης καπνιστής, ψηλός και αδύνατος, γνώστης της αρχαίας ελληνικής και λατινικής («ρώτησέ με κάτι στα λατινικά και θα σου απαντήσω στα ελληνικά», υπερηφανευόταν στο γυμνάσιο), φίλος της γαλλικής και ρωσικής λογοτεχνίας, παθιασμένος με την ποίηση, σπούδασε χημεία στο Χάρβαρντ, αλλά στράφηκε στη θεωρητική φυσική στο Κέμπριτζ και στο Γκέτινγκεν, όπου έλαβε το διδακτορικό του το 1927.
Με την επιστροφή του στην Αμερική τον κέρδισε το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Μπέρκλεϊ. Το κέντρο θεωρητικής φυσικής που ίδρυσε εκεί προσείλκυσε πολλούς λαμπρούς φυσικούς, ορισμένοι από τους οποίους τιμήθηκαν αργότερα με το βραβείο Νομπέλ, διάκριση που δεν δόθηκε ποτέ στον ίδιο.
Θερμός οπαδός του Νιου Ντιλ του Ρούζβελτ, πορεύθηκε με την Αριστερά σε διάφορους κοινωνικούς αγώνες, παρότι δεν ήταν ποτέ μέλος του Κ.Κ. ΗΠΑ, όπως ορισμένα μέλη της οικογένειάς του. Ενα μήνα πριν από την έναρξη του πολέμου στην Ευρώπη, τον Σεπτέμβριο 1939, ο Αϊνστάιν έστειλε επιστολή στον πρόεδρο Ρούζβελτ με την οποία τον προειδοποιούσε ότι οι Γερμανοί σχεδίαζαν την κατασκευή ατομικής βόμβας. Μετά την είσοδο της Αμερικής στον πόλεμο, τον Δεκέμβριο 1941, ωρίμασε η ιδέα ότι η ατομική βόμβα ως όπλο έσχατης ανάγκης θα μπορούσε να φέρει το τελειωτικό χτύπημα στις δυνάμεις του Αξονα.
Ενώ οι ηγετικές ικανότητες και η επιστημονική φήμη έθεσαν τον Οπενχάιμερ στην κορυφή των υποψηφίων για τη θέση του διευθυντή του μυστικού προγράμματος κατασκευής της ατομικής βόμβας, ο αμερικανικός στρατός έδειχνε απροθυμία να τον εμπιστευθεί για το σημαντικό αυτό έργο. Οταν όμως ο στρατηγός Λέσλι Γκρόουβς –στην ταινία τον υποδύεται ο Ματ Ντέιμον– ανέλαβε την εποπτεία του «Σχεδίου Μανχάταν» το φθινόπωρο του 1942, παραμέρισε τις επιφυλάξεις και επέλεξε τον Οπενχάιμερ να διευθύνει το πυρηνικό εργαστήριο στο Λος Αλαμος του Νέου Μεξικού.
«Ρώτησέ με κάτι στα λατινικά και θα σου απαντήσω στα ελληνικά», υπερηφανευόταν ο Οπενχάιμερ στο γυμνάσιο.
Εκεί, για τρία χρόνια συντόνιζε την εργασία χιλιάδων επιστημόνων και τεχνικών σε έναν αγώνα δρόμου για την κατασκευή της ατομικής βόμβας, πριν προηγηθούν οι ναζί με τη δική τους. Και ενώ η Γερμανία παραδόθηκε τον Μάιο του 1945, η Ιαπωνία αρνούνταν να συνθηκολογήσει, παρότι τον προηγούμενο Μάρτιο μαζικοί αμερικανικοί αεροπορικοί βομβαρδισμοί με εμπρηστικές βόμβες είχαν ισοπεδώσει το Τόκιο, με περίπου 100.000 νεκρούς.
Διλήμματα
Μετά την πρώτη πυρηνική δοκιμή τον Ιούλιο, όλοι όσοι είχαν εμπλακεί στην κατασκευή της ατομικής βόμβας ήλθαν αντιμέτωποι με υπαρξιακά ηθικά διλήμματα, καθώς συνειδητοποίησαν ότι ο κόσμος είχε πλέον αλλάξει ριζικά και είχε γίνει πολύ πιο επικίνδυνος. Παρά τους προβληματισμούς όμως ο κύβος είχε ριφθεί από την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία, καθώς η χρήση της ατομικής βόμβας θεωρούνταν η μόνη απομένουσα επιλογή για την ολοκληρωτική συντριβή της Ιαπωνίας.
Η καταστροφή που προκάλεσαν οι δύο ατομικές βόμβες που έπεσαν στη Χιροσίμα και στο Ναγκασάκι τον Αύγουστο του 1945 ανάγκασε την Ιαπωνία να παραδοθεί, αλλά έπεισε τον Οπενχάιμερ ότι το ατομικό όπλο δεν έπρεπε να χρησιμοποιηθεί εκ νέου. Μάλιστα, στη συνάντησή του με τον πρόεδρο Τρούμαν τον Οκτώβριο 1945 στον Λευκό Οίκο, του εξομολογήθηκε: «Κύριε πρόεδρε, αισθάνομαι ότι τα χέρια μου είναι βαμμένα με αίμα».
Οσο οι σχέσεις με τη Σοβιετική Ενωση επιδεινώνονταν μετά το τέλος του πολέμου τόσο μεγαλύτερη έμφαση άρχισε να δίνεται στην προστασία των πυρηνικών μυστικών, στη διατήρηση της αμερικανικής πρωτοκαθεδρίας στην κατασκευή πυρηνικών όπλων και συνακόλουθα στην παρακολούθηση όσων είχαν εμπλακεί στο πυρηνικό πρόγραμμα. Αναπόφευκτα, στο επίκεντρο ξαναβρέθηκε ο Οπενχάιμερ και το αριστερό παρελθόν του. Οι ανακρίσεις της Επιτροπής Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων, η οποία την άνοιξη του 1949 διενεργούσε ακροάσεις σε αναζήτηση υπόπτων, πάντως, δεν αποκάλυψαν κάτι ενοχοποιητικό για τον ίδιο.
Μετά την έκρηξη της πρώτης σοβιετικής ατομικής βόμβας τον Αύγουστο 1949, όταν η πρότασή του για διεθνή έλεγχο των πυρηνικών όπλων και η αντίθεσή του στην κατασκευή της βόμβας του υδρογόνου δεν εισακούσθηκαν, ο Οπενχάιμερ αποφάσισε να εντείνει τη δημόσια κριτική του. Με ομιλίες και άρθρα συνιστούσε διαφάνεια και ειλικρίνεια για τους κινδύνους από τη χρήση των πυρηνικών όπλων και καλούσε την κυβέρνησή του να διαβεβαιώσει τη Σοβιετική Ενωση ότι η Αμερική δεν είχε σκοπό να χρησιμοποιήσει πρώτη τα πυρηνικά όπλα της.
Με την άνοδο όμως των Ρεπουμπλικανών στην εξουσία το 1953, οι συντηρητικές δυνάμεις της Αμερικής αποφάσισαν να εξουδετερώσουν τον Οπενχάιμερ. Το έργο δολοφονίας του χαρακτήρα του ανέλαβε ο νέος πρόεδρος της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας, Λιούις Στράους, εν μέσω της αντικομμουνιστικής υστερίας του μακαρθισμού που επικρατούσε στην Ουάσιγκτον. Η «ιερά εξέταση» του Οπενχάιμερ άρχισε την παραμονή των Χριστουγέννων του 1953, με την εισήγηση να του αφαιρεθεί η διαπίστευση ασφαλείας, με το σκεπτικό ότι αποτελούσε κίνδυνο για την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ. Αντί να παραιτηθεί, όπως τον συμβούλευσαν πολλοί φίλοι του, δέχθηκε να υποστεί την ταπείνωση των ακροάσεων, που έκαναν «φύλλο και φτερό» όλη τη ζωή του, προσωπική και επαγγελματική.
Στις 23 Μαΐου του 1954 το διοικητικό συμβούλιο της Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας αποφάσισε να μην ανανεώσει την εξουσιοδότηση ασφαλείας του Οπενχάιμερ. Τα πρακτικά της μυστικής ακρόασης – δίκης διέρρευσαν στον Τύπο και αργότερα εκδόθηκαν σε έναν τόμο 993 σελίδων, αναγκάζοντας τον Αϊνστάιν να δηλώσει αηδιασμένος ότι η Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας έπρεπε να μετονομασθεί σε Συνωμοσία Ατομικής Εξολόθρευσης. Η πολιτική αποκατάσταση του Οπενχάιμερ έγινε εννέα χρόνια αργότερα από τον πρόεδρο Κένεντι.
Για μια εικοσαετία, από το 1947 μέχρι λίγο πριν από τον θάνατό του τον Φεβρουάριο 1967 από καρκίνο, ο Οπενχάιμερ διηύθυνε το περίφημο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών στο Πρίνστον. Η τέφρα του σκορπίστηκε στο νησί Σεντ Τζον της Καραϊβικής, όπου περνούσε τα καλοκαίρια του από το 1954.
Ο κ. Αχιλλέας Παπαρσένος υπηρέτησε στην ελληνική πρεσβεία της Ουάσιγκτον ως προϊστάμενος του Γραφείου Τύπου και Επικοινωνίας.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου