Σ. Τραχανάς :Γιώργος Γραμματικάκης O φίλος και ο συγγραφέας
Γιώργος Γραμματικάκης O φίλος και ο συγγραφέας
Είμαστε από αστερόσκονη και θα ξαναγίνουμε αστερόσκονη, συνήθιζε να λέει ο Γιώργος Γραμματικάκης όταν οι μεταμεσονύκτιες συζητήσεις μας με τον ίδιο και την Εύα στην ταράτσα-μπαλκόνι του σπιτιού τους στο Ηράκλειο έπαιρναν αυτήν τη στοχαστική τροπή που μόνο τέτοιες ώρες μπορούν να πάρουν.
Όταν ο μεγάλος κόσμος «εκεί έξω» αρχίζει να ξεκλειδώνει αυτό το βαθύτερο στρώμα της ψυχής μας που τόσο
ερμητικά κλειστό το κρατάμε στην ημερήσια βάρδιά μας.
Δεν ήταν όμως μόνο ο μεγάλος κόσμος εκεί έξω που έκανε το ξεκλείδωμα πιο εύκολο, αλλά και ο ίδιος ο Γιώργος Γραμματικάκης. Μ’ αυτή τη χαμηλότονη υπαρξιακή μελαγχολία που έβγαζε εκείνες τις προχωρημένες μεταμεσονύκτιες ώρες.Παρόμοια, υποθέτω, με τη μελαγχολία του μεγάλου ηθοποιού όταν η παράσταση έχει τελειώσει, ο απόηχος του χειροκροτήματος χάνεται στο βάθος, το θέατρο κλείνει και ο μελαγχολικός επίλογος είναι πάντα εκεί: Αλήθεια, προς τι όλα αυτά; Αξίζει άραγε τον κόπο;
Έκαναν οίστρο της ζωής τον φόβο του θανάτου θα πει για τους Έλληνες ο Εμπειρίκος, κι αυτόν τον στίχο ψιθύριζε συχνά και ο Γιώργος όταν η αγωνία και ο μόχθος που απαιτεί μια δημιουργική ζωή φάνταζαν παράλογα μπροστά στο αναπόφευκτο τέλος. Μπροστά στην κοινή ανθρώπινη μοίρα.
Δεν ξέρω πώς έχουν σκεφτεί άλλοι για την αξία μιας φιλίας στη ζωή μας, όμως για μένα το άσφαλτο κριτήριο, όπως το κατάλαβα τα τελευταία χρόνια –με την πρώτη απώλεια ακριβού φίλου–, είναι τούτο: Να διερωτηθούμε αν υπάρχει μια πολύτιμη πλευρά του εαυτού μας που τη γνωρίσαμε χάρις σ’ αυτή τη φιλία
και δεν θα τη ζήσουμε ξανά χωρίς αυτήν.
Με τον Γιώργο Γραμματικάκη ξέρω πολύ καλά ποια είναι αυτή η πλευρά του εαυτού μου που τη γνώρισα κυρίως χάρις σ’ αυτόν και θα μείνει ορφανή χωρίς εκείνον. Και είναι τούτη: Το πόσο βαθύ ανθρώπινο
συναίσθημα είναι η μελαγχολία της ύπαρξης. Η επίγνωση του αναπότρεπτου τέλους. Και πόσο γλυκό παυσίλυπο μπορεί να είναι η δημιουργία, όσο η φλέβα της παραμένει ακόμα ζωντανή.
Η ανθρώπινη τρυφερότητα του Γιώργου Γραμματικάκη – που τόσοι άνθρωποι γύρω του την έχουν νιώσει– είχε ένα τέτοιο μεταφυσικό βάθος. Τρεφόταν από μια βαθιά επίγνωση του τραγικού της ανθρώπινης κατάστασης. Γι’ αυτό και η προσέγγισή του στα ανθρώπινα ήταν τόσο γενναιόδωρη και συγχωρητική προς την ανθρώπινη αδυναμία. Και ο παρηγορητικός του λόγος προς τον φίλο στη δύσκολη στιγμή του, γλυκός και τρυφερός σαν χάδι από αγαπημένο χέρι.
Συλλέκτες στιγμών είμαστε και στην προσωπική μου συλλογή μερικές τέτοιες στιγμές με τον Γιώργο και την Εύα –συχνά και τον Οδυσσέα και τη Μαρία– στην ταράτσα του σπιτιού τους στο Ηράκλειο ή στην κοινή αγάπη μας, τη Σούγια, έχουν μια πολύ ξεχωριστή θέση.
Η μελαγχολία της ήττας λένε πολλοί –της τελικής και αναπότρεπτης αλλά και τις ενδιάμεσες μέχρις αυτήν– είναι ίσως η βαθύτερη πηγή της τέχνης σε όλες τις εκδοχές της. Κι ο Γιώργος Γραμματικάκης το ήξερε αυτό καλύτερα από κάθε άλλον. Το έβλεπες σε όλες τις επιλογές έργων που συγκροτούσαν το πνευματικό του σύμπαν: Στη μουσική που άκουγε, στη λογοτεχνία που διάβαζε, στο θέατρο που έβλεπε. Το ηρωικό στην
τέχνη δεν τον συγκίνησε ποτέ κι ας είχε μια αγωνιστική πλευρά μέσα του στα κοινωνικά ζητήματα. Το τραγικό στοιχείο ήταν η «πατρίδα» του. Και βέβαια, το ανεστραμμένο του είδωλο∙ η σουρεαλιστική, η γκροτέσκα κωμωδία. Το μεγάλο αστείο του κόσμου, όπως θα το πει ένας αγαπημένος κοινός μας φίλος.
Οι αστείες μικρές ιστορίες του Γιώργου Γραμματικάκη με το κατεδαφιστικό χιούμορ και την αυτοσαρκαστική διάθεση– αξέχαστες στιγμές για τους τυχερούς φίλους του οι αφηγήσεις του– είναι απλώς η άλλη όψη της ίδιας στάσης απέναντι στη ζωή.
Μιας στάσης –το είπαμε και πριν– με μεγάλο πνευματικό και μεταφυσικό βάθος.
Ακόμα και στις αντιφάσεις του –ποιος άνθρωπος με ενδιαφέρουσα ζωή δεν έχει κάμποσες απ’ αυτές; – ο Γιώργος Γραμματικάκης ήταν μη τετριμμένος. Ήταν μια εξαιρετικά σύνθετη προσωπικότητα. Σε μια εναλλακτική ζωή του, μπορώ άνετα να τον φανταστώ ως ηθοποιό στο θέατρο του παραλόγου,
ως θεατρικό συγγραφέα ή ως σκηνοθέτη.
Και μερικά λαμπρά δείγματα αυτού του παράλληλου εαυτού του μας έχει ήδη δώσει στις μοναδικές εκείνες παραστάσεις του για το αρχέγονο φως με τον ίδιο ως πρωταγωνιστή και σκηνοθέτη.
Δεν χρειαζόμαστε, όμως, μια εναλλακτική ζωή του για να διαπιστώσουμε και να γευτούμε το καλλιτεχνικό ταλέντο του που τόσο απλόχερα ξεδίπλωσε μπροστά μας μέσα από τα βιβλία του.
Με τον ίδιο τον τρόπο που μας έμαθε να βλέπουμε τον μεγάλο κόσμο εκεί έξω. Με το μεταφυσικό βάθος που μόνο η μεγάλη επιστήμη και η μεγάλη τέχνη μπορούν να δώσουν στη θέαση του έναστρου ουρανού.
Διότι ο Γιώργος Γραμματικάκης δεν είναι «απλώς» ένας ταλαντούχος εξηγητής της επιστήμης, όσο σπουδαίο κι αν είναι αυτό από μόνο του. Είναι ταυτόχρονα κι ένας «κοσμογράφος». Ένα νέο είδος συγγραφέα που, μιλώντας για την επιστήμη, ανατέμνει συγχρόνως και την εποχή του. Κι όχι την εποχή του γενικά και αόριστα. Αλλά εκείνο το χαρακτηριστικό της που συνιστά –έτσι πιστεύει ο Γ. Γραμματικάκης– και τη θεμελιώδη
αναπηρία της. Θα του δώσω ένα όνομα: το μεγάλο ρήγμα. Το χάσμα ανάμεσα στους «δύο πολιτισμούς», τις «δύο κουλτούρες»,για να θυμηθώ έναν άλλο σπουδαίο ανατόμο της εποχής του και φυσικό επίσης. Το χάσμα ανάμεσα στην έλλογη εμπειρική προσέγγιση του κόσμου από τη μια μεριά –αυτήν που προσφέρει η επιστήμη– κι εκείνη την ιδιαίτερη θέαση των πραγμάτων και της ανθρώπινης κατάστασης που μόνο η μεγάλη τέχνη, ο φιλόσοφος λόγος ή η γνήσια πίστη μπορούν να μας δώσουν.
Όμως ο Γιώργος Γραμματικάκης δεν είναι απλώς ένας ανατόμος ή –γιατί όχι;– ένας γεωλόγος του μεγάλου ρήγματος. Με τα βιβλία του προσπαθεί και να το κλείσει. Ή, έστω, να μας περάσει απέναντι. Να δούμε τον κόσμο κι από την άλλη πλευρά.
Κι αυτός πιστεύω είναι ο βαθύτερος λόγος που τα βιβλία του ασκούν πάνω μας αυτήν την παράξενη γοητεία. Αυτήν την παρηγορητική επίδραση που μόνο από την καθαρή λογοτεχνία έχουμε μάθει να περιμένουμε. Ίσως όμως να πρόκειται για ένα ιδιαίτερο είδος αισθητικής συγκίνησης που την προκαλεί η ασυνήθιστη επικοινωνία ανάμεσα στους δύο «παράλληλους εαυτούς μας»: τον λογικό και τον συναισθηματικό μας εαυτό. Το
δεξί και το αριστερό μας ημισφαίριο.
Και ίσως αυτό τελικά να καταφέρνει ο Γιώργος Γραμματικάκης με τα βιβλία του.
Να κλείνει κάπως και το μεγάλο εσωτερικό ρήγμα. Για τη δική του εσωτερική γαλήνευση – και τη δική μας. Λέγοντάς μας ότι η επιστημονική περιπέτεια του ανθρώπου δεν εξαντλείται σε μια χαζοχαρούμενη απαρίθμηση των επιστημονικών καιτεχνολογικών επιτευγμάτων του αλλά είναι ταυτόχρονα και μια κατάδυση στις βαθύτερες υπαρξιακές του αγωνίες. Στον μεταφυσικό του εαυτό. Αυτόν που μας αποκάλυψε ο Ταρκόφσκι
με το Σολάρις και το Στάλκερ. Αυτόν για τον οποίο επίσης μας μίλησε ένας μεγάλος φυσικός –και μέγας αγνωστικιστής– όταν έγραφε: «Η προσπάθεια να καταλάβουμε το σύμπαν είναι από τα λίγα πράγματα που ανυψώνουν την ανθρώπινη ζωή πάνω από το επίπεδο της φάρσας, δίνοντάς της κάτι από τη χάρη της
τραγωδίας».
Ενώ τον ίδιο μεταφυσικό μας εαυτό –στην ασίγαστη προσπάθειά του να καταλάβει τον αιώνιο κόσμο εκεί έξω, όντας τόσο φθαρτός ο ίδιος– τον περιγράφει με τη δύναμη της μεγάλης ποίησης το παρακάτω δίστιχο που έχω βαθιά στην καρδιά μου:
Στο δένδρο της γνώσης κρέμεται άκοπος ξανά ο καρπός. Το χέρι γύρισε στη γη – έμεινε εκεί κι έγινε χώμα.
Δεν ξέρω τι ζαβολιά έκανες Γιώργο Γραμματικάκη, όμως εσύ κατάφερες τελικά να κλέψεις μερικούς από τους καλύτερους καρπούς αυτού του Δένδρου και να μας τους προσφέρεις με γενναιοδωρία, τρυφερότητα και αγάπη. Ώστε, χάρις σ’ εσένα, να μπορούμε να αισθανθούμε λίγο από αυτό το ιερό αίσθημα θαυμασμού γι’ αυτόν τον κόσμο, τον μικρό, τον Μέγα. Γι’ αυτήν την Αγία Κλοπή θα σε θυμόμαστε για πάντα Γιώργο
Γραμματικάκη.
Καλό σου ταξίδι, αγαπημένε φίλε. Τη μελαγχολία της ύπαρξης δεν θα μπορώ να τη μοιραστώ πια μαζί σου. Η
μελαγχολία της απουσίας θα είναι όμως εκεί όσο θα είμαι κι εγώ".
Στέφανος Τραχανάς, αποχαιρετώντας τον φίλο και συγγραφέα, όπως ανέφερε χαρακτηριστικά στον επικήδειο που εκφώνησε στο τελευταίο αντίο στον Γιώργο Γραμματικάκη,
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου