Το Διαστημικό Πρόγραμμα Artemis της NASA υπό την οπτική του Διεθνούς Δικαίου
*Μανώλης Πλειώνης, *Ανθή Κοσκινά
Στις 9.02.2024 ανακοινώθηκε η υπογραφή πράξης προσχώρησης της Ελλάδας στις συμφωνίες διαστημικής συνεργασίας «Άρτεμις» (US Department of State, 9.02.2024), γεγονός που σηματοδοτεί, μαζί με τις πρόσφατες επιτυχίες του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών για συμμετοχή της Ελλάδας στην αποστολή Psyche της ΝASA και στην αποστολή EarthCare της ESA (σε συνεργασία με την Ιαπωνική Διαστημική Υπηρεσία- JAXA), την ένταξη της Ελλάδας στις χώρες με σημαντική διαστημική δραστηριότητα. Στις δε συμφωνίες αυτές έχουν προσχωρήσει μέχρι στιγμής 35 χώρες από όλες τις ηπείρους, παρότι απουσιάζουν σημαντικές διαστημικές δυνάμεις όπως η Ρωσία και η Κίνα.
Πιο συγκεκριμένα, οι συμφωνίες Άρτεμις είναι η πρόταση των ΗΠΑ για την επιστροφή ανθρώπων στη Σελήνη (τελευταίο αντίστοιχο εγχείρημα επιτεύχθηκε το 1972, με την αποστολή Apollo 17) –συμπεριλαμβανομένης της προσσελήνωσης της πρώτης γυναίκας και του πρώτου έγχρωμου –, αλλά και την μακροχρόνια ανθρώπινη παρουσία εκεί. Δρομολογήθηκαν το 2017, προϋποθέτουν την ευρύτερη συνεργασία και προσχώρηση σε αυτές κρατών, διαστημικών υπηρεσιών και ιδιωτικών φορέων, και αποτελούνται ουσιαστικά από ένα διαστημικό πρόγραμμα (Artemis Program) συνοδευόμενο από γενικές αρχές και κανόνες δικαίου που θα πλαισιώνουν την υλοποίησή του (Artemis Accords).
Το διαστημικό πρόγραμμα (Artemis Program) στηρίζεται σε πέντε βασικές αποστολές: Artemis 1 (η εκτόξευση με πύραυλο SLS μη επανδρωμένου διαστημικού σκάφους Orion έγινε με επιτυχία το 2022, θέτοντας αυτόν σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη)˙ Artemis 2, πρώτη δοκιμαστική επανδρωμένη αποστολή γύρω από τη Σελήνη, το 2025 (το πλήρωμα ανακοινώθηκε τον Απρίλη 2023)˙ Artemis 3, που στοχεύει στην προσσελήνωση δύο αστροναυτών –εκ των τεσσάρων που θα βρίσκονται στο Orion– στον σεληνιακό νότιο πόλο για την εκτέλεση τουλάχιστον δύο αποστολών εξερεύνησης˙ Artemis 4, με σκοπό την αποστολή αστροναυτών με το Orion σε διαστημικό σταθμό σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη (lunar gateway), πρώτο εγχείρημα τέτοιου είδους, και την μετέπειτα μετάβαση από εκεί στη Σελήνη – η συναρμολόγηση του σταθμού (χώρου διαμονής αστροναυτών και έρευνας) προβλέπεται να ξεκινήσει τα επόμενα χρόνια˙ και τέλος Artemis 5, τρίτη αποστολή προσσελήνωσης ανθρώπων του διαστημικού προγράμματος Άρτεμις για περαιτέρω έρευνα στη Σελήνη, και με στόχο να γίνει η Σελήνη βάση και σημείο αφετηρίας για αποστολές στον Άρη και πέρα απ’ αυτόν.
Για την πραγματοποίηση των παραπάνω αποστολών, προωθείται παράλληλα η εφαρμογή συγκεκριμένων κανόνων συμπεριφοράς από τα συμμετέχοντα στο πρόγραμμα κράτη και μέρη. Οι εν λόγω κανόνες αναφέρονται στα Artemis Accords – Αρχές συνεργασίας για τη μη-στρατιωτική εξερεύνηση και χρήση της Σελήνης, του Άρη, των κομητών και των αστεροειδών για ειρηνικούς σκοπούς (Principles for cooperation in the civil exploration and use of the Moon, Mars, Comets, and Asteroids for peaceful purposes)–, εντασσόμενοι σε 13 ενότητες. Συνοπτικά, οι ενότητες αυτές ορίζουν τη σημασία τήρησης ενός κοινά αποδεκτού πλαισίου συνεργασίας (Section 1), που μπορεί να επεξηγηθεί και με ειδικότερες συμφωνίες μεταξύ των μερών (Section 2). Διευκρινίζεται ότι οι δραστηριότητες πρέπει να γίνονται για ειρηνικούς σκοπούς και σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο (Section 3), ενώ τα μέρη θα πρέπει να τηρούν τις αρχές της διαφάνειας ως προς την γνωστοποίηση των εθνικών τους διαστημικών πολιτικών (Section 4) και να προωθούν την ανάπτυξη διαλειτουργικών υποδομών και προτύπων (Section 5). Επίσης, τα μέρη οφείλουν να παρέχουν βοήθεια σε περίπτωση κινδύνου (Section 6), να ορίζουν τον υπόχρεο προς καταχώρηση των εμπλεκόμενων διαστημικών αντικειμένων τους (Section 7), να γνωστοποιούν επιστημονικά δεδομένα (Section 8) και να προστατεύουν κάθε πολιτιστική κληρονομιά στο διάστημα (Section 9). Τέλος, θα πρέπει να τηρούν κανόνες –δεσμευτικού αλλά και χαλαρού– διεθνούς δικαίου (Section 11) κυρίως για την αποφυγή δημιουργίας παρεμβολών στο διάστημα, αλλά και για την αποφυγή δημιουργίας ή μετριασμό του πλήθους των διαστημικών συντριμμιών (Section 12).
Ενώ λοιπόν οι περισσότερες από τις παραπάνω γενικές αρχές συμβαδίζουν, με ορισμένες εξαιρέσεις, με το ισχύον διεθνές δίκαιο του διαστήματος, η αρχή 10 για την εκμετάλλευση διαστημικών πόρων (Section 10 – Space Resources) –μαζί και με την αρχή 11 για την δυνατότητα δημιουργίας περιµέτρων ασφαλείας (safety zones)– προκαλούν ανησυχία. Και αυτό γιατί δηλώνεται ότι η εξόρυξη διαστημικών πόρων δεν είναι αντίθετη με τη Συνθήκη για το Εξωατμοσφαιρικό Διάστημα/OST, ενώ στην πραγματικότητα το άρθρο ΙΙ της Συνθήκης ορίζει ότι «το διάστημα, η Σελήνη και τα ουράνια σώματα, δεν υπόκειται σε εθνική ιδιοποίηση με αξίωση κυριαρχίας, μέσω χρήσης ή κατοχής, ή με οποιοδήποτε άλλο μέσο». Οι ειδικοί, δηλαδή, διχάζονται έντονα ως προς το εάν η εξόρυξη διαστημικών πόρων (με σκοπό την οικονομική εκμετάλλευση) θα πρέπει να χαρακτηρίζεται ως ιδιοποίηση πόρων ή τμήματος διαστημικών σωμάτων (που θα είναι, σε τέτοια περίπτωση, κατάφορα αντίθετη με το διεθνές δίκαιο), ή όχι.
Έτσι, η συγκεκριμένη θέση που προωθείται μέσω των Artemis Accords –πως η εξόρυξη διαστημικών πόρων δεν είναι αντίθετη με το άρθρο ΙΙ της OST– αποτελεί μια βολική ερμηνεία του διεθνούς δικαίου, που δεν είναι όμως καθόλου κοινά αποδεκτή. H εκμετάλλευση διαστημικών πόρων είτε από κράτη είτε από φορείς ιδιωτικού δικαίου, στη βάση ιδιωτικοοικονομικών κριτηρίων, είναι κατά πολλούς αντίθετη με τον κανόνα του άρθρου ΙΙ της OST (όπως εξάλλου είχε ήδη επισημανθεί με αφορμή την υιοθέτηση του US Commercial Space Launch Competitiveness Act το 2015 που «κατοχυρώνει» κάποιο δικαίωμα στην εμπορική εκμετάλλευση διαστημικών πόρων).
Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι με τις εν λόγω (παρότι μη δεσμευτικές) αρχές προωθούνται κυρίως τα συμφέροντα των χωρών που δραστηριοποιούνται στο διάστημα, σε βάρος όμως των υπολοίπων (Deplano, 2021), κάτι που έρχεται σε αντίθεση τόσο με το γράμμα όσο και με το πνεύμα της OST˙ ενώ τέλος δημιουργείται κίνδυνος κατακερματισμού του διεθνούς δικαίου, μέσω της πρότασης συγκεκριμένης (και κυρίως μη ομόφωνα αποδεκτής) ερμηνείας του άρθρου ΙΙ (Bartóki-Gönczy & Nagy, 2020).
Διαφαίνεται λοιπόν ξεκάθαρα ότι θα επιδιωχθεί μέσα στα επόμενα χρόνια η αλλαγή των κανόνων διεθνούς δικαίου στην κατεύθυνση απελευθέρωσης των περιορισμών εμπορικής αξιοποίησης πόρων του διαστήματος, που όπως ήδη επισημάναμε έρχεται σε πλήρη αντίθεση, σύμφωνα με πολλούς ειδικούς, με τις βασικές αρχές της OST (που ορίζουν την ειρηνική, υπέρ όλων εκμετάλλευση του διαστήματος, και χωρίς προσπάθεια ιδιοποίησής του). Θα πρέπει όμως η ανθρωπότητα να συνειδητοποιήσει ότι αυτοί οι κανόνες της OST είναι που εγγυώνται –μαζί με άλλες αρχές και θεσμούς του διεθνούς δικαίου– την αποτροπή του να γίνει το διάστημα άλλο ένα πεδίο επιδίωξης ιδιωτικο-οικονομικών συμφερόντων, άκρατου ανταγωνισμού, αντιπαράθεσης και διεθνούς πόλωσης.
*Μανώλης Πλειώνης: Πρόεδρος Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, Καθηγητής, Τμήμα Φυσικής, ΑΠΘ
*Ανθή Κοσκινά: Δ.Ν., Νομικός Διαστημικού Δικαίου, συνεργάτης ΕΚΠΑ
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου