Η εικόνα του Δημόκριτου μέσα στους αιώνες

του Γ. Φασουλοπουλου από το Υλικονετ.

Γεννήθηκε, πιθανόν το 460 π.Χ., στα ευημερούντα Άβδηρα της Θράκης και πέθανε το 370 π.Χ. στην ίδια πόλη σε βαθειά για την εποχή γεράματα. Με εφόδιο την οικογενειακή ευμάρεια επέλεξε να αφοσιωθεί στη μελέτη, εμπνεόμενος απ’ τον επίσης ενεργούντα στα Άβδηρα Λεύκιππο και να μαθητεύσει στους τότε τόπους της γνώσης δηλαδή στην Ιωνία, την Μεσοποταμία, την Συρία, την Αίγυπτο και την Αθήνα.

Θεωρείται καθολικός φιλόσοφος επειδή, όπως ο Ηράκλειτος (535 – 475 π.Χ) και ο Αριστοτέλης (384 – 322 π.Χ.), ενδιαφέρθηκε για τα μαθηματικά, την αστρονομία, την φυσική, την αισθητική και την ηθική. Πληροφορίες για το απολεσθέν πλούσιο συγγραφικό του έργο αντλούνται από δοξογράφους της ελληνιστικής και της ρωμαϊκής περιόδου. Η εξαφάνιση των πρωτότυπων κειμένων του αποδίδεται στους μεταγενέστερους επικούρειους που διεκδίκησαν την αποκλειστική πατρότητα της ατομικής υλιστικής θεώρησης του κόσμου με πιθανότερο ενδεχόμενο να εξαφάνισαν τα γραπτά του οι πρώτοι χριστιανοί που ανέπτυξαν ισχυρή αντίθεση στις υλιστικές δοξασίες των επικούρειων και εναντιώθηκαν κυρίως στον Δημόκριτο ως αυθεντικό πρώτο διδάξαντα.

Ίσως για παρόμοιους λόγους δεν σώζεται κάποια προτομή του από την αρχαία εποχή.

Η σημαντική τομή που δημιούργησε ο Δημόκριτος στο εννοιολογικό πλαίσιο της εποχής αποτέλεσε η αποδοχή της ύπαρξης του κενού χώρου. Ο αποκαλούμενος «horror vacui» δηλαδή ο φόβος του κενού, πέραν της ψυχολογικής του διάστασης, δέσμευσε και τις θεωρίες για τη φύση μέχρι την δημιουργία των αεραντλιών τον 17ο αιώνα.

Όσο για τα υλικά σώματα, αυτά συγκροτούνται από στερεά άφθαρτα – άτομα σωματίδια, διαφόρων ειδών, που είναι αόρατα λόγω της αδυναμίας του οφθαλμού να τα αντιληφθεί. Τα φυσικά φαινόμενα οφείλονται στην ένωση των ατόμων ώστε να συγκροτήσουν συνθετότερες οντότητες ή στην αποσύνθεσή τους σε απλούστερα.

Ακόμα και η ψυχή έχει παρόμοια σύσταση και με τον θάνατο των οργανισμών ελευθερώνονται αμετάβλητα τα άτομα ώστε να δημιουργηθούν απ’ την ανασύνθεσή τους νέοι. Αυτή η αντίληψη είναι συγγενής με το σημερινό «είμαστε όλοι αστερόσκονη και κάποτε θα γυρίσουμε στα άστρα».

Οι άνθρωποι, ισχυρίστηκε ο Δημόκριτος, θα άξιζε να αναζητήσουν τους νόμους που καθορίζουν αυτές τις διαδικασίες, δηλαδή να στοχαστούν στην υλική βάση της ζωής και της δημιουργίας. Η αιτιοκρατία που υποβάλει ο υλισμός των ατομικών φιλοσόφων με προεξάρχοντα τον Δημόκριτο, προάγει μια αισιόδοξη άποψη για τη ζωή. Γι’ αυτό και ο Δημόκριτος σώζεται στα γραπτά των επίγονων δοξογράφων ως ο «γελασίνους φιλόσοφος» που αντιμετωπίζει τις δυσκολίες του βίου με χαμόγελο.

Η αποστροφή των Αρχαίων Ελλήνων Ατομικών στις μεταφυσικές ερμηνείες για τη Φύση εκτιμάται ως η κύρια συμβολή τους στην σύγχρονη επιστήμη.

Οι πολιτικές απόψεις που του αποδίδονται, συνοψίζονται στο ότι «η φτώχεια στη Δημοκρατία, σε σύγκριση με αυτό που οι δυνάστες ονομάζουν ευημερία, είναι τόσο προτιμότερη όσο η ελευθερία από τη δουλεία».

Ο Δημόκριτος έχει δευτερεύοντα ρόλο στις αναπαραστάσεις της Αναγέννησης. Ο Ραφαήλ στη «Σχολή των Αθηνών» (1509 – 1511) τον αναπαριστά στο αριστερό άκρο της σύνθεσης, στεφανωμένο με τους κισσούς του γλεντιού να εκθέτει τις απόψεις του στους συντρόφους που τον περιβάλουν.

Είναι ο μόνος χαμογελαστός σ’ αυτή την διάσημη εικαστική σύνθεση στην οποία ηγεμονεύουν οι απρόσιτοι Πλάτων και Αριστοτέλης.

Τον 17ο αιώνα, την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης, διαφοροποιούνται οι τρόποι της εικαστικής αναπαράστασης αλλά και η θεματολογία ακολουθώντας μια περισσότερο στρατευμένη στόχευση. Είναι η εποχή του Μπαρόκ. Αυτή την περίοδο οι αναπαραστάσεις του υλιστή Δημόκριτου προβάλουν την εκδοχή του «γελασίνου σοφού».

Ο Ισπανός Diego Velázquez (1599 – 1660) τον απεικονίζει με φαβορίτες που μοιάζουν με τ’ αυτιά των σκυλιών «σπάνιελ», έχοντας μοντέλο τον γελωτοποιό της αυλής του βασιλιά Φίλιππου Β’ της Ισπανίας.

Οι ζωγράφοι της εποχής του Μπαρόκ επιλέγουν συστηματικά απεικονίσεις του υλιστή «φιλόσοφου που γελά» σε αντιπαράθεση με τον γριφώδη – «σκοτεινό» μεταφυσικό Ηράκλειτο.

Ακολουθούν ενδεικτικά, έργα σπουδαίων καλλιτεχνών αυτής της περιόδου.

Δημόκριτος & Ηράκλειτος, του Φλαμανδού Peter Rubens (1577 – 1640)

Δημόκριτος & Ηράκλειτος, του Ολλανδού Hendrick ter Brugghen (1588 – 1629)

Ηράκλειτος & Δημόκριτος, του Ολλανδού Paulus Moreelse (1571 – 1638)

Σε επόμενους καιρούς ο εγγλέζος μυστικιστής ποιητής και ζωγράφος William Blake (1757 – 1827) εκφράζει την απέχθειά του για τον υλισμό του Δημόκριτου και την αιτιοκρατία του Νεύτωνα με τους ακόλουθους στίχους:

τα άτομα του Δημόκριτου

και τα νευτώνεια σωματίδια φωτός

άμμος είναι στην ακτή της Ερυθράς Θάλασσας

εκεί που οι σκηνές των Ισραηλιτών λάμπουν φωτεινότερα

και επιφυλάσσει στον Δημόκριτο την επόμενη μίζερη και οπωσδήποτε καθόλου κολακευτική απεικόνιση, η οποία επιμένει να είναι δημοφιλής ακόμα και σε κείμενα που αναφέρονται στους πρώιμους ατομικούς με την οπτική της επιστήμης.

Τον «γελαστό» Δημόκριτο επιλέγει και ο σύγχρονος εκλαϊκευτής της επιστήμης Carl Sagan, αλλά για να αναπτύξει με σεβασμό την ιστορική αφετηρία της ατομικής θεώρησης της ύλης, στο κέντρο ενός σύγχρονου ελληνικού αιγαιοπελαγίτικου πανηγυριού «εν χορδές και οργάνοις» που μπορείς να το απολαύσεις στο επόμενο σύντομο βίντεο.

Στην νεοελληνική παράδοση ο Δημόκριτος απεικονίζεται με την στιβαρή, αυστηρή μορφή ενός Θράκα, όπως η προτομή στην κορυφή της ανάρτησης, που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αβδήρων και αναγνωρίζεται ως «κεφάλι γενειοφόρου άνδρα – πιθανόν πορτραίτο ενός Αβδηρίτη, 150 – 110 π.Χ.».

Οι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι ένα μπρούτζινο μπούστο που εκτίθεται στο αρχαιολογικό μουσείο της Νάπολης και απεικονίζει άγνωστο άνδρα, πιθανόν φιλόσοφο, θα μπορούσε να αναπαριστά τον Δημόκριτο. Το γλυπτό βρέθηκε σε ρωμαϊκή βίλα που θάφτηκε από την λάβα του Βεζούβιου και ανασκάφτηκε μετά το 1750. Έγινε γνωστή ως «Βίλα των Παπύρων» και οι ελληνικοί πάπυροι των ευρημάτων αναφέρονταν σε έργα της επικούρειας φιλοσοφίας που εμπνευστής της υπήρξε ο Δημόκριτος και γι’ αυτό η ταύτισή του με αυτή την αναπαράσταση.

Ωστόσο, αυτή η ταύτιση εκ των υστέρων αμφισβητήθηκε, θεωρώντας ότι το συγκεκριμένο μπούστο θα μπορούσε εξίσου να αναπαριστά τον Σόλωνα ή και τον Αριστοτέλη. Παρά τις όποιες ενστάσεις, αυτή αποτέλεσε το πρότυπο για την γνωστή στο ευρύ ελληνικό αναπαράσταση του Αβδηρίτη.

Ο «Έλληνας Δημόκριτος» απεικονίζεται σε συνδυασμό με το σύγχρονο πλανητικό ατομικό μοντέλο, στα κέρματα των δέκα δραχμών και στο κατοστάρικο του 1966 που αποσύρθηκε το 1986.

Κάτω απ’ το μοντέλο, το κτίριο του αντιδραστήρα του ομώνυμου ερευνητικού κέντρου.

Στο χαρτονόμισμα των δέκα δραχμών του 1937 εικονίζεται ο Δημόκριτος χωρίς το μοντέλο του ατόμου. Αυτή την εποχή εξάλλου θα το γνώριζαν στην χώρα μόνον οι ενημερωμένοι φυσικοί και χημικοί.

Το ίδιο εικαστικό πρότυπο επιλέγουν ως λογότυπό ένα ερευνητικό ίδρυμα και ένα πανεπιστήμιο.

Η ίδια εικόνα και στο γραμματόσημο του 1961, που εκδόθηκε για να μνημονεύσει την δημιουργία του ελληνικού ατομικού αντιδραστήρα έρευνας και παραγωγής ισοτόπων, του «Δημόκριτου», όπως ακριβώς και στο κατοστάρικο.

Ένας πρωτότυπος συνδυασμός της αυστηρής προτομής του Δημόκριτου με το ατομικό πρότυπο επιλέγεται σε γραμματόσημο του 1983 που αποτελεί αναμνηστική έκδοση για το 1ο Συνέδριο για τον Δημόκριτο και το Έργο του. Εκεί διαπλέκονται το ατομικό πρότυπο με το γνωστό αντιπολεμικό σύμβολο που σχεδιάστηκε το 1958 για να σηματοδοτήσει τις διαδηλώσεις ενάντια στα πυρηνικά όπλα, στην Αγγλία.

Τον στιβαρό Δημόκριτο αναπαριστά και ο «καλλιτέχνης του δρόμου» iNO, στο λιμάνι του Πειραιά, να συμβουλεύει τον μικρό, σύμφωνα με τις εξηγήσεις που έδωσε ο ίδιος o iNO: «η γνώση είναι δύναμη».

Τέλος, μια σύνθεση με ταπεινά υλικά που χωρίς η δομή τους να προϊδεάζει τον θεατή, όταν φωτιστεί με προβολέα διαγράφει την στιβαρή εκδοχή του φωτισμένου Αβδηρίτη εκεί που το φως κάνει εκπτώσεις. Κατασκευάστηκε απ’ τον Τριαντάφυλλο Βαΐτση και εκτίθεται στο «Σπίτι της Σκιάς» στην Ξάνθη αλλά και στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αβδήρων.

«Σπίτι της Σκιάς», Ξάνθη & Αρχαιολογικό Μουσείο, Άβδηρα

αγνόηση – απόκρυψη – γελοιοποίηση – αποκαθήλωση

Οι αναπαραστάσεις των επιφανών αρχαίων που η φήμη τους ταξίδεψε στο χρόνο ακουμπούν σε εικαστικά τεκμήρια, κυρίως σε μαρμάρινα γλυπτά συγχρόνων τους καλλιτεχνών – τα μπρούτζινα είτε οξειδώνονται είτε ανακυκλώνονται. Όταν τέτοια τεκμήρια απουσιάζουν, οι εικαστικοί των επόμενων εποχών στηρίζονται σε κείμενα που περιγράφουν την πορεία και τον χαρακτήρα των προσωπικοτήτων του παρελθόντος.

Ο Δημόκριτος αντιμετωπίστηκε με επιφύλαξη ή και αδιαφορία από την σύγχρονή του Αθήνα του Πλάτωνα και του Σωκράτη που διαχειρίζονταν χωρίς σοβαρές αμφισβητήσεις την δαμόκλειο σπάθη των πνευματικών αξιών της εποχής τους. Δεν ήταν μόνον ο υλισμός που υπερασπίστηκε ο Δημόκριτος αλλά και η απέχθεια των Αθηναίων προς τους Αβδηρίτες που τολμούσαν να τους συναγωνιστούν σε πλούτο, σε δημόσια έργα και σε πνευματική παραγωγή με εκφραστές εκτός απ’ τον Δημόκριτο, τον δάσκαλό του Λεύκιππο και τον Πρωταγόρα (490 – 420). Για τους Αθηναίους ο όρος «Αβδηριτισμός» δημιουργήθηκε ως συνώνυμο της ανοησίας και της ευπείθειας για να υποτιμήσει μη Αθηναίους πολίτες που σήκωναν διανοητικό μπόι.

Η ντετερμινιστική προσέγγιση του κόσμου που προκρίνει η ατομική θεωρία της Αρχαίας Ελλάδας και η συνακόλουθη εκλογίκευση του θανάτου, οδηγεί στην αντιμετώπιση των τραγικών περιστατικών της ζωής με την λογική και το χιούμορ. Αυτά τα χαρακτηριστικά βρέθηκαν σε αντίθεση με την μεταφυσική της μετάνοιας και με την προσδοκία της μετά τον θάνατο ύπαρξης των πρώτων χριστιανών, με αποτέλεσμα να υποβαθμιστούν μέχρι εξαφάνισης τα κείμενα των ατομικών και επικούρειων φιλοσόφων, καθώς και η μνήμη των πρωταγωνιστών αυτής της πνευματικής τάσης.

Η επαναφορά τους κατά την Αναγέννηση και ιδίως την περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης όπου η τέχνη κλήθηκε να εξυπηρετήσει στοχευμένα, περισσότερο από άλλες περιόδους, τα θρησκευτικά και εξουσιαστικά προστάγματα μιας Ευρώπης σε αναταραχή, το δίδυμο του «ελαφρού» Δημόκριτου έναντι του «στοχαστικού» Ηράκλειτου προσωποποιούσε και αντιδιέστειλε τους δυο τρόπους μελέτης της υδρόγειου σφαίρας. Απ’ τον δρόμο της χαζοχαρούμενης διανοητικής απώλειας του Δημόκριτου ή από τον δρόμο της κοινωνικής και πνευματικής αρετής του Ηράκλειτου.

Αυτήν ακριβώς την αντίθεση δραματοποίησε υποδειγματικά ο σημειολόγος Ουμπέρτο Έκο με το δημοφιλές μυθιστόρημα «Το όνομα του Ρόδου» (1980). Στη σκοτεινή περίοδο της Αντιμεταρρύθμισης ο Γουλιέλμος της Μπάσκερβιλ, το alter ego του μεθοδολόγου Γουλιέλμου του Όκαμ, αυτού με το ομώνυμο ξυράφι, διερευνά εγκλήματα που σχετίζονται με ένα υποθετικό βιβλίο του Αριστοτέλη για την Κωμωδία. Βιβλίο βαθειά κρυμένο που όταν βρίσκεται καταστρέφεται από έναν φανατικό γέρο Ιησουίτη, τον πατέρα Χόρχε. Γιατί; διότι η ειρωνεία μπορεί να υπονομεύσει την εξουσία, διότι η χαρά είναι απελευθερωτικό αίσθημα και επειδή αυτού του τύπου η γνώση είναι επικίνδυνη, ισχυρίζεται ο Έκο.

Η απεικόνιση του Δημόκριτου, σταματά να χαμογελά αναίτια, αποκτά ρώμη, πνευματικό βάρος και στοχαστική διάθεση, σίγουρα στην νεοελληνική αναπαραστατική τέχνη. Κυρίως μετά την συνειδητοποίηση των ισχυρών θετικών και αρνητικών επιπτώσεων της Ατομικής Εποχής. Και καθίσταται σύμβολο της Αρχαιοελληνικής Επιστημοσύνης ισοδύναμο σχεδόν με τον Αριστοτέλη, που μετά τον κλονισμό του κατά την Επιστημονική Επανάσταση βρήκε αντάξιο αλλά και απροσδόκητο ανταγωνιστή στην Ατομική Εποχή.

Που να το φανταζόταν όταν αμφισβητούσε ρητά την ατομική θεωρία, υποστηρίζοντας ο ίδιος την συγκρότηση της ύλης από τα τέσσερα στοιχεία, την φωτιά, το νερό, τον αέρα και τη γη;