Στέφανος Τραχανάς: «Στην Amazon βρίσκεις από κβαντικό βουδισμό μέχρι κβαντικό ρέικι και κβαντικό ακτιβισμό»
Η κοσμική διάσταση του φαινομένου της ζωής, το γεγονός ότι κουβαλάμε όλη την ιστορία του σύμπαντος, του προσδίδει μια ιερότητα την οποία μόνο οι μεγάλοι κοσμογονικοί μύθοι του παρελθόντος και οι μεγάλες θρησκείες είχαν καταφέρει να του δώσουν.
ΠΩΣ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΚΑΙ ΣΕ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ υποτιθέμενου θριάμβου της επιστήμης ολοένα περισσότεροι άνθρωποι παραδίδονται χωρίς αντίσταση στις πιο ακραίες μορφές ανορθολογισμού και ψευδοεπιστήμης; Πώς συμβαίνει, επίσης, η πιο επιτυχημένη επιστημονική θεωρία όλων των εποχών, η κβαντομηχανική, να χρησιμοποιείται σήμερα ως το κατεξοχήν εργαλείο χειραγώγησης και εξαπάτησης εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο κάτω από τη σημαία της περίφημης Νέας Εποχής (New Age) και του ανατολίτικου μυστικισμού; Πώς συνέβη, τελικά και, ενώ η επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα οδήγησε στον Διαφωτισμό, στην κατάργηση των «ελέω Θεού» καθεστώτων και στην εγκαθίδρυση των δημοκρατικών πολιτευμάτων, η επιστήμη βρίσκει σήμερα απέναντί της ένα διογκούμενο ρεύμα εχθρότητας; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα στα οποία επιχειρεί να απαντήσει ο πανεπιστημιακός δάσκαλος στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, Στέφανος Τραχανάς, με το νέο του βιβλίο «Ο Κύκλος - Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς» το οποίο κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
Με τον διακεκριμένο κβαντικό φυσικό συναντηθήκαμε στα Χανιά και είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε για όλες τις πτυχές του διάχυτου ανορθολογισμού που κυριαρχούν στις μέρες μας. Είναι χαρακτηριστικό μάλιστα ότι όσον αφορά την εχθρότητα απέναντι στο πνεύμα της επιστήμης επισημαίνει: «Νέα ιερατεία πασχίζουν να συγκροτηθούν τα οποία μπορεί να αποδειχθούν κακό σημάδι για το μέλλον της ίδιας της δημοκρατίας». Στη συνέντευξη που ακολουθεί μιλά για τη μαζική απήχηση του ανορθολογισμού και της ψευδοεπιστήμης στη νεοεποχίτικη κουλτούρα και στον επιστημονικό αναλφαβητισμό και για τα προβλήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Τέλος, περιγράφει όλα όσα έχει μάθει από την εξερεύνηση του σύμπαντος και τις αστρονομικές αναζητήσεις.
Για όσους εργαζόμαστε στον δημόσιο τομέα της χώρας, το να κάνουμε καλά τη δουλειά μας είναι η πιο εγωιστική επιλογή ζωής που μπορούμε να κάνουμε. Αν μη τι άλλο, αποφεύγουμε εκείνο τον αργό καθημερινό θάνατο να πηγαίνεις στη δουλειά σου σκεφτόμενος μόνο πώς θα περάσει η μέρα.
— Τι εποχή είναι αυτή που ζούμε; Τι θα μας λέγατε;
Μια «γκαστρωμένη» εποχή, για να χρησιμοποιήσω μια παλιά έκφραση. Μπορεί να γεννήσει κάτι νέο και ελπιδοφόρο, μπορεί όμως και το τέρας. Οι ομοιότητες με την περίοδο του Μεσοπολέμου είναι ανησυχητικά πολλές, για να έχουμε την πολυτέλεια να εφησυχάζουμε.
— Ποιο είναι το κυρίαρχο ρεύμα στην ψευδοεπιστήµη σήμερα;
Η χρήση της κβαντομηχανικής, της πιο επιτυχημένης επιστημονικής θεωρίας όλων των εποχών, ως επιστημονικού περιτυλίγματος για τα πάντα. Και μόνο μια απλή επίσκεψη στο διαδικτυακό βιβλιοπωλείο Amazon αρκεί για να πειστεί κανείς για τις διαστάσεις του φαινομένου. Θα δει βιβλία, και μάλιστα ευπώλητα, με τα πιο εξωφρενικά θέματα που μπορεί να βάλει ο νους. Από κβαντική φυσική του Θεού και κβαντικό βουδισμό μέχρι κβαντικό ρέικι, κβαντική αυτοΐαση (από πάσα νόσο), κβαντική ευεξία και κβαντικό ακτιβισμό, για να αναφέρουμε στην τύχη μερικά από αυτά. Με λίγα λόγια, βάζετε τον προσδιορισμό «κβαντικός» μπροστά απ’ οτιδήποτε και η σχετική βιβλιογραφία κάτι θα έχει για σας. Και μπορώ να πω άνετα στους αναγνώστες μας ότι, όταν βλέπουν τη λέξη «κβαντικός» στην περιγραφή ενός προϊόντος ή μιας «θεραπείας», μπορούν να αισθάνονται βέβαιοι ότι στο 99% των περιπτώσεων θα πρόκειται είτε περί τερατώδους άγνοιας είτε περί αγυρτείας.
— Αναφέρεστε συχνά στη νεοεποχίτικη κουλτούρα (ανατολικός μυστικισμός, εναλλακτικές θεωρίες και θεραπείες κ.λπ.) αλλά και σε ορισμένους φιλοσόφους των αγγλοσαξονικών χωρών κυρίως οι οποίοι προωθούν τον πολιτισμικό σχετικισμό στην επιστήμη. Τι είναι αυτό που σας ανησυχεί περισσότερο;
Πιο ανησυχητική είναι η φιλοσοφική εχθρότητα προς την επιστήμη, γιατί από κει ξεκινούν όλα. Διότι αν λες, όπως πράγματι κάνουν οι φιλόσοφοι του πολιτισμικού σχετικισμού, ότι η επιστήμη δεν εκφράζει μια αντικειμενική αλήθεια για τη φύση αλλά είναι μια πολιτισμική και κοινωνική κατασκευή, όπως όλες οι άλλες (θρησκείες, πολιτικές ιδεολογίες, λαϊκές δοξασίες, μαγεία κ.λπ.), με τι επιχείρημα θα αντικρούσεις τους διάφορους γκουρού της Νέας Εποχής, όταν ανάμεσα στην πραμάτειά τους βρίσκεις πληθώρα εναλλακτικών «θεραπειών» και αντιεμβολιαστικών κηρυγμάτων που θέτουν σε κίνδυνο χιλιάδες ανθρώπινες ζωές αλλά και τα δημόσια συστήματα υγείας; Ακόμα χειρότερα, αν, όπως υποστηρίζει ο φιλόσοφος της επιστήμης Πολ Φεγεράμπεντ (καθηγητής στο Μπέρκλεϊ και αναρχικός κατά δήλωσίν του), η θεωρία της εξέλιξης δεν έχει καμία αντικειμενική βάση αλλά είναι κι αυτή ένα «αφήγημα», όπως η βιβλική «Γένεση»(!), πώς να υποστηρίξεις ότι στο μάθημα της Βιολογίας πρέπει να διδάσκεται η πρώτη και όχι η δεύτερη; Ο ίδιος ο Φεγεράμπεντ όμως, όπως και οι «διάδοχοί» του, δεν είχε κανένα δίλημμα ως προς αυτό, ήταν πάντα στη σωστή μεριά της Ιστορίας. Συνέπλεε ενθουσιωδώς με τους ευαγγελιστές σταυροφόρους του εκπαιδευτικού σκοταδισμού στις ΗΠΑ, σε κοινούς αγώνες να επιβληθεί η διδασκαλία της «Γένεσης» στα αμερικανικά σχολεία ως ισότιμη επιστημονική(!) θεωρία με αυτήν της δαρβινικής εξέλιξης. Επίσης, δεν είχε κανένα πρόβλημα να υπερασπίζεται την Καθολική Εκκλησία για τη δίκη και καταδίκη του Γαλιλαίου από την Ιερά Εξέταση το 1633! Ο σκοταδισμός έχει πολλά πρόσωπα και ο πολιτισμικός σχετικισμός στην επιστήμη είναι το τελευταίο απ’ αυτά: είναι ο νέος καθολικισμός.
— Πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τον επιστημονικό αναλφαβητισμό;
Μακάρι το κύριο πρόβλημα να ήταν ο αναλφαβητισμός καθαυτόν, αλλά δεν είναι. Η φιλοσοφική εχθρότητα προς την επιστήμη, στην οποία αναφερθήκαμε πριν, δεν προέρχεται από επιστημονικά αναλφάβητους ανθρώπους και ούτε απευθύνεται σε κοινό χαμηλού μορφωτικού επιπέδου. Αντιθέτως, είναι ένα ρεύμα ιδεών με ισχυρά ερείσματα σε ελίτ αμερικανικά πανεπιστήμια και όχι μόνο. Και δεν είναι βέβαια τυχαίο το ότι η υπονόμευση του κύρους της επιστήμης, την οποία με τόσο ζήλο επιδιώκει αυτό το ρεύμα, προσφέρει το γόνιμο έδαφος για να φυτρώσουν «εύοσμα λουλούδια», όπως ο επιστημονικός αναλφαβητισμός για τον οποίο ρωτάτε. Διότι, αν όλα είναι αφηγήσεις –και η θεωρία της εξέλιξης αντιμετωπίζεται ως εξίσου σωστή με τη βιβλική «Γένεση»–, ο επιστημονικός αναλφαβητισμός δεν υφίσταται καν ως πρόβλημα, αφού ο καθένας μπορεί να έχει τη δική του «επιστημονική» θεωρία για οτιδήποτε. Ακόμα χειρότερα: η έκφραση «επιστημονικός αναλφαβητισμός» δεν είναι καν πολιτικά ορθή, αφού προσβάλλει τις επιστημονικές απόψεις των άλλων. Διότι για τους ακραιφνείς σχετικιστές όλα, ακόμη και η περιφορά της γης γύρω από τον ήλιο, είναι θέμα άποψης και θα έπρεπε να αποφασίζονται με δημοκρατικές διαδικασίες. Για να μην πω ότι το να είναι οι πολίτες επιστημονικά αναλφάβητοι είναι μάλλον επιθυμητό από την πλευρά φιλοσόφων όπως ο Φεγεράμπεντ. Σημαίνει ότι οι πολίτες έχουν αποτινάξει τον ζυγό της καταραμένης «δυτικής επιστήμης». Η κουλτούρα woke αυτήν τη φιλοσοφική αφετηρία έχει, με τα γνωστά θλιβερά αποτελέσματα για το επίπεδο επιστημονικού εγγραμματισμού των πολιτών στην πιο προχωρημένη επιστημονικά χώρα του κόσμου.
— Μπορεί να απειληθεί στις μέρες μας η Δημοκρατία μέσα από την αμφισβήτηση της επιστήμης;
Αν η αμφισβήτηση της επιστήμης ήταν μεμονωμένο φαινόμενο, σίγουρα όχι. Όμως δεν συμβαίνει ποτέ αυτό. Συνήθως η αμφισβήτηση αυτή, η αμφισβήτηση της θεμελιώδους επιστήμης πάντα (γιατί εκεί στρέφουν τα πυρά τους οι πολέμιοί της), εμφανίζεται ταυτόχρονα με άλλα «συμπτώματα», όπως η εχθρότητα προς τον Διαφωτισμό και το κοσμικό κράτος που τόσο αγαπούν να μισούν όλες οι ολοκληρωτικές ιδεολογίες. Η περίπτωση των διάσημων φιλοναζί στοχαστών Σπένγκλερ και Χάιντεγκερ είναι χαρακτηριστική. Ο πολιτισμικός σχετικισμός στην επιστήμη από αυτούς επινοήθηκε και η έμπρακτη εφαρμογή του ήταν η περίφημη εβραϊκή φυσική –έτσι αποκαλούσαν οι φιλοναζί φυσικοί την κβαντομηχανική και τη θεωρία της σχετικότητας– έναντι της φυσικής των Αρίων, η οποία όφειλε να εκφράζει το καθαρό και αμόλυντο από το «εβραϊκό βακτήριο» γερμανικό πνεύμα. Παρόμοια φαινόμενα είχαμε και στη Σοβιετική Ένωση, στην κορύφωση του σταλινισμού, με τη διαβόητη υπόθεση Λισένκο και τη διάκριση της επιστήμης σε προλεταριακή (επομένως σωστή) και αστική (συνεπώς εσφαλμένη), με τα γνωστά τραγικά αποτελέσματα για τη σοβιετική γεωργία. Ας μην έχουμε καμιά αμφιβολία ως προς αυτό: η εχθρότητα απέναντι στο πνεύμα της επιστήμης, στον θεμελιώδη αντιδογματισμό της και στην ασυμβίβαστη στάση της απέναντι στις κάθε είδους «ιερές αλήθειες» που αυτοεξαιρούνται από την υποχρέωση να υποβάλλονται σε εμπειρικό έλεγχο είναι ένα σταθερό χαρακτηριστικό όλων των ολοκληρωτικών συστημάτων με υπερβατικό ή εγκόσμιο ένδυμα.
— Τελικά, ο Αϊνστάιν είχε δίκιο ή όχι όταν έλεγε: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια με τον κόσμο»;
Ο Αϊνστάιν είχε τελικά άδικο, όμως αυτό δεν το αποφάσισε κάποια οικουμενική σύνοδος ή ένα συμβούλιο σοφών αλλά η ίδια η φύση. Για την ακρίβεια, το «δικαστήριο της φύσης», όπως ονομάζεται η διαδικασία του πειράματος στο βιβλίο μας. Και μάλιστα, το βραβείο Νόμπελ Φυσικής του 2022 δόθηκε στους τρεις πειραματικούς φυσικούς οι οποίοι, ύστερα από μια μακρά σειρά εκπληκτικών πειραμάτων, απέδειξαν με αναμφισβήτητο τρόπο ότι οι νόμοι που κυβερνούν τον ατομικό μικρόκοσμο –οι νόμοι της κβαντομηχανικής– είναι εγγενώς πιθανοκρατικοί. Τουλάχιστον, «εκεί κάτω» –στο υπόγειο– ο Θεός πράγματι παίζει ζάρια με τον κόσμο. Βλέπουμε, έτσι, κι εδώ ένα άλλο βασικό χαρακτηριστικό της θεμελιώδους επιστήμης: η πηγή της αλήθειας δεν είναι οι αυθεντίες –τάδε έφη Νεύτων, τάδε έφη Αϊνστάιν– αλλά η εμπειρική πραγματικότητα, η παρατήρηση και το πείραμα. Κι αν η επιστήμη είναι ο πιο επιτυχημένος θεσμός του σύγχρονου κόσμου, οφείλεται στο ότι έχουμε συμφωνήσει ως επιστήμονες σ’ ένα αντικειμενικό και ανεξάρτητο από μας κριτήριο αλήθειας, την ετυμηγορία του «δικαστηρίου της φύσης», που είναι απ’ όλους σεβαστό. Κανείς δεν διανοήθηκε ποτέ να πει ότι ο δικαστής είναι πουλημένος. Ώστε, αν ήταν να συνοψίσουμε το πνεύμα της επιστήμης –τη γενικότερη παιδευτική της αξία– σε μια φράση, θα ήταν τούτη: πάνω από τις γνώμες και τις θεωρίες μας είναι τα γεγονότα∙ ένα καλό αντίδοτο στον φανατισμό και στη μισαλλοδοξία που απειλούν και σήμερα τον ανθρώπινο πολιτισμό, όπως και στις πιο σκοτεινές στιγμές του στο παρελθόν, μακρινό και πρόσφατο. 
Ο Αϊνστάιν είχε τελικά άδικο όταν έλεγε: «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια με τον κόσμο», όμως αυτό δεν το αποφάσισε κάποια οικουμενική σύνοδος ή ένα συμβούλιο σοφών αλλά η ίδια η φύση. Φωτ.: Al Fenn/Getty Images/Ideal Image
— Υπάρχει τρόπος να αντιπαλέψουμε τη χειρότερη πλευρά της εποχής μας;
Πιστεύω πως ναι, στοιχηματίζοντας στην άλλη της πλευρά, τη δημιουργικότερη και φωτεινότερη. Το είπαμε και στην αρχή: ζούμε σε μια «γκαστρωμένη» εποχή. Δυστυχώς, το καλύτερο δεν αληθεύει από μόνο του. Πρέπει να το ανακαλύψουμε και να στοιχηματίσουμε σε αυτό όχι γενικά και αόριστα αλλά με τις κοινωνικές και ατομικές επιλογές μας. Για μένα, όμως, το επείγον πρόβλημα που έχουμε μπροστά μας –και η αντιμετώπισή του αποτελεί προϋπόθεση για όλα τα άλλα– είναι οι συσσωρευόμενες απειλές που αντιμετωπίζει το μέλλον της δημοκρατίας. Αντί άλλης απάντησης σ’ αυτό επιλέγω να παραθέσω ένα μικρό κομμάτι από το βιβλίο μου που με εκφράζει πολύ βαθιά: «Η Δημοκρατία –το ξαναείπαμε κάποια στιγμή, αγαπητές αναγνώστριες και αγαπητοί αναγνώστες– είναι ένα τραγικό πολίτευμα. Και το κατάλαβαν πρώτοι απ’ όλους εκείνοι που το εφηύραν. Κατάλαβαν ότι καμιά μέθοδος και κανένα κοινωνικό συμβόλαιο δεν θα μας απαλλάξει ποτέ από την ευθύνη και τις συνέπειες της ελευθερίας μας. Της ελευθερίας να κάνουμε από τις πιο σώφρονες έως τις πιο καταστροφικές επιλογές. Και η δημοκρατική διαδικασία, όπως την περιγράψαμε πριν –όχι για πρώτη φορά!–, είναι ό,τι καλύτερο έχουμε επινοήσει μέχρι σήμερα για να μειώνουμε τις πιθανότητες “ατυχήματος”. Όμως το να τις μηδενίσουμε είναι ένας στόχος πέρα από το ανθρώπινο μέτρο! Η κατολίσθηση στην άβυσσο θα είναι πάντα ένα ανοιχτό ενδεχόμενο. Και όσο πιο συχνά το θυμόμαστε αυτό, τόσο η πιθανότητα να το αποφύγουμε θα γίνεται λίγο μεγαλύτερη. Ο Παράδεισος δεν είναι επιλογή, αλλά η αποφυγή της Κόλασης είναι».
— Τόσα χρόνια πανεπιστημιακός δάσκαλος, έχετε βρει απάντηση γιατί τα προβλήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν λύνονται;
Ένα μέρος της απάντησης ίσως να είναι ο μεγαλοϊδεατισμός μας στα ζητήματα αυτά. Το ότι ασχολούμαστε υπερβολικά με το μεγάλο πρόβλημα και όχι με τα πολλά επιμέρους προβλήματα στα οποία αναλύεται και, τουλάχιστον κάποια απ’ αυτά, επιδέχονται απλές βελτιωτικές λύσεις. Ξέρετε, το να θέλεις να αλλάξεις τον κόσμο, να λύσεις το μεγάλο γενικό πρόβλημα, είναι ένας πολύ βολικός στόχος κυρίως για τούτο: κανείς δεν μπορεί να σε κατηγορήσει ποτέ ότι απέτυχες. Η δική μου προτίμηση είναι στα μικρά προβλήματα. Εκείνα στα οποία μια ολιγομελής ομάδα ανθρώπων μπορεί να λειτουργήσει με σχετική αυτονομία και να έχει την ευθύνη για το αποτέλεσμα. Με δύο τέτοια προβληματάκια καταπιάστηκα στη ζωή μου: το ένα ήταν η χαμηλή ποιότητα των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων και το άλλο η απουσία της χώρας μας από την επανάσταση των ανοικτών διαδικτυακών μαθημάτων (τα περίφημα MOOCs) – και το αποτέλεσμα δεν ήταν και τόσο άσχημο. Δημιουργήσαμε τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης παλιότερα, και το Κέντρο Ανοικτών Διαδικτυακών Μαθημάτων Mathesis πριν από λίγα χρόνια, δύο θεσμούς –τμήματα του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ)– που ζουν αποκλειστικά από την υποστήριξη των πολιτών προς τους οποίους απευθύνεται το έργο τους. Είναι θεσμοί της κοινωνίας των πολιτών. Δεν έχω γενική απάντηση στο ερώτημά σας, όμως το να απελευθερώσουμε λίγο αυτόν τον κοιμισμένο γίγαντα που λέγεται ατομική ευθύνη είναι μια πιθανή συνιστώσα της λύσης και, πιστεύω, όχι μόνο για την εκπαίδευση.
— Τι σας ενοχλεί στην ελληνική κοινωνία;
Το να μας φταίει πάντα κάποιος άλλος για τις μικρές ή μεγάλες αστοχίες μας. Αν εγώ είμαι εκπαιδευτικός, παραδείγματος χάριν, ε, δεν μου φταίει το σύστημα για την κακή μου απόδοση ως δασκάλου μέσα στην τάξη. Υπάρχει πάντα ένα μικρό αλώνι προσωπικής ευθύνης στον χώρο της δουλειάς μας και είναι μόνο χαρά να την αποδεχόμαστε, ώστε να δικαιούμαστε και την εσωτερική ικανοποίηση, όταν τα καταφέρνουμε. Θα ακουστεί παράξενο, αλλά, αν το σκεφτούμε λίγο, δεν είναι. Τουλάχιστον για όσους εργαζόμαστε στον δημόσιο τομέα της χώρας, το να κάνουμε καλά τη δουλειά μας είναι η πιο εγωιστική επιλογή ζωής που μπορούμε να κάνουμε. Αν μη τι άλλο, αποφεύγουμε εκείνο τον αργό καθημερινό θάνατο να πηγαίνεις στη δουλειά σου σκεφτόμενος μόνο πώς θα περάσει η μέρα.
— Τι έχετε μάθει από τις αναζητήσεις σας στον έναστρο ουρανό; Τι σας γοητεύει σε αυτή την εξερεύνηση;
Από τη σκοπιά μου, τη σκοπιά της αστρονομίας γυμνού οφθαλμού στην οποία επιδίδομαι, αυτό που με γοητεύει πάνω απ’ όλα είναι αυτή η τρομερή και κατεξοχήν ελληνική ιδέα της νομοκρατούμενης φύσης, ότι ακόμα και οι ουρανοί εκεί πάνω δεν κυβερνιούνται από κυκλοθυμικούς θεούς και δαίμονες αλλά από απρόσωπους αντικειμενικούς νόμους. Και ότι ένα ανθρωπάκι εδώ κάτω –ο κάτοικος ενός ασήμαντου πλανήτη σε μια αδιάφορη γωνιά ενός αχανούς σύμπαντος– μπορεί να τους βρει και να γράψει κάποια στιγμή την ιστορία του, τη ιστορία του κόσμου από τη μεγάλη έκρηξη έως σήμερα. Γιατί αυτό είμαστε, τελικά, εκείνο το εξαίσια οργανωμένο κομμάτι της παγκόσμιας ύλης που μπορεί να στοχάζεται πάνω στον κόσμο και τον εαυτό του. Ίσως να ακούγεται πολύ υλιστικό αυτό, αλλά πιστεύω πως δεν είναι. Η κοσμική διάσταση του φαινομένου της ζωής, το γεγονός ότι κουβαλάμε όλη την ιστορία του σύμπαντος, του προσδίδει μια ιερότητα την οποία μόνο οι μεγάλοι κοσμογονικοί μύθοι του παρελθόντος και οι μεγάλες θρησκείες είχαν καταφέρει να του δώσουν.
— Σε μια εποχή που τρέχει ιλιγγιωδώς, πώς μπορεί ένας άνθρωπος να ανακαλύψει την πληρότητα;
Δεν μπορεί, παρά μόνο αν έχει βγει από την πρίζα, αν έχει αποφασίσει να κατέβει από το τρένο. Για ενδιάμεσες λύσεις, με λίγες εκπτώσεις από την πληρότητα, ένα μακρύ ελληνικό καλοκαίρι σε νησιά της άγονης γραμμής προσφέρεται για αναστοχασμό.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Το γέλιο. Να μπορείς να αναζητάς διαρκώς την κωμική πλευρά των πραγμάτων, ιδίως εκείνων που εσύ παίρνεις πολύ στα σοβαρά, και, όταν τη βρίσκεις, να της δίνεις μια ευκαιρία. Αληθινό είναι μόνο ό,τι απομένει μετά τη χιουμοριστική αποδόμησή του έπειτα από το γέλιο!
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου