Μερκούρης Κανατζίδης:Η φύση έχει τα δικά της μυστικά
Μαρία Κουζινοπούλου ΑΠΕ ΜΠΕ
Το όνομα του Έλληνα χημικού, Μερκούρη Κανατζίδη, είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ανακάλυψη και σύνθεση υλικών, τα οποία έχουν συμβάλει καθοριστικά στην εξέλιξη των τεχνολογιών εναλλακτικής ενέργειας. Η πορεία του από τη Θεσσαλονίκη, όπου γεννήθηκε, μεγάλωσε και σπούδασε, μέχρι τις ΗΠΑ, όπου δραστηριοποιείται σήμερα ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Northwestern και ως επιστήμονας στο Εθνικό Εργαστήριο Argonne του υπουργείου Ενέργειας των ΗΠΑ, είναι γεμάτη με σημαντικές διακρίσεις, μία από τις οποίες είναι η πιο συναρπαστική: το όνομά του έχει δοθεί σε ένα ορυκτό, τον κανατζιδισίτη.
Ο Μερκούρης Κανατζίδης περιγράφει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι πυρήνας της ερευνητικής του δραστηριότητας στα 30 χρόνια της πορείας του στον χώρο της Ανόργανης Χημείας είναι «να απαντήσω θεμελιώδεις ερωτήσεις, δηλαδή πώς δημιουργείται ένα καινούριο υλικό, πώς μπορούμε να σταθεροποιήσουμε χημικούς δεσμούς, κρυσταλλικές και μοριακές δομές». Λέει χαρακτηριστικά ότι «σχεδιάζοντας και συνθέτοντας ενώσεις και μαθαίνοντας τις αρχές σύνθεσης και δημιουργίας καινούριων δομών, δημιουργούμε υλικά, τα οποία μετά ουσιαστικά μας μιλάνε. Προσπαθούν να μας πουν κάτι και εμείς πρέπει να καταλάβουμε τι κάνουν και πώς. Ποια μοριακή δομή έχουν, πόσο σταθερά είναι, τι χρώμα είναι, τι άλλες ιδιότητες έχουν;».
Θυμάται την πρώτη φορά που ένα υλικό ένιωσε ότι του μίλησε. Ήταν η δημιουργία του KMS, ενός υλικού που ανήκει στα χαλκογονίδια και είναι χρήσιμο για τον καθαρισμό του περιβάλλοντος από τοξικά ιόντα, καθώς δεσμεύει ραδιενεργά στοιχεία, όπως το καίσιο, και βαριά μέταλλα, όπως το κάδμιο, ο μόλυβδος και ο υδράργυρος. «Όταν είδαμε ότι είχε στιβαρόμορφη κρυσταλλική δομή και δυνατότητα ανταλλαγής ιόντων, είπαμε ότι το υλικό μάς μιλάει, μάς λέει ότι πρέπει να το δοκιμάσουμε για περιβαλλοντικές εφαρμογές», επισημαίνει. Μάλιστα, μετά το πυρηνικό ατύχημα της Φουκουσίμα, η ιαπωνική κυβέρνηση ζήτησε να δοκιμάσει το υλικό και σε αναφορά που έστειλε στην ερευνητική ομάδα για τη δοκιμή, σημείωνε ότι απορροφούσε με επιτυχία το ουράνιο. Ωστόσο, για τον καθαρισμό των αποβλήτων χρειάζονταν τόνοι του υλικού που τότε η ομάδα του κ. Κανατζίδη δεν είχε τη δυνατότητα να δημιουργήσει.
Η συμβολή του Μερκούρη Κανατζίδη στη μελέτη των χαλκογονιδίων, μιας κατηγορίας ενώσεων με μοναδικές ιδιότητες και σημαντικές εφαρμογές ιδιαίτερα στην ηλεκτρονική και στην οπτική, είναι τόσο μεγάλη που το 2023 η Διεθνής Ορυκτολογική Εταιρεία έδωσε το όνομά του σε ένα ορυκτό χαλκογονιδίου, έπειτα από πρόταση του γεωλόγου που το είχε ανακαλύψει. Το ορυκτό ονομάστηκε «κανατζιδισίτης». «Για μένα ήταν πολύ σημαντικό και αναπάντεχο, γιατί κάποιος εκτός του πεδίου μου διάβαζε τις εργασίες μου και ζήτησε την άδειά μου για να προτείνει αυτό το όνομα. Υπάρχουν πολύ λίγοι παγκοσμίως που μπορούν να έχουν αυτή την τιμή και πιθανότατα δεν υπάρχει άλλος Έλληνας», σχολιάζει ο ίδιος.
Η παραπάνω, πάντως, δεν ήταν η πρώτη διάκρισή του. Έχει εκλεγεί μέλος της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ, μια από τις μεγαλύτερες τιμητικές διακρίσεις για τους επιστήμονες στην Αμερική, ως αναγνώριση των διακριμένων επιτευγμάτων του στην έρευνα. Επίσης, πρόσφατα έλαβε το βραβείο της Αμερικανικής Χημικής Εταιρείας για το 2025 στη Χημεία των Υλικών για τη συμβολή του στη μελέτη των περοβσκιτών, μιας τάξης υλικών χρήσιμων για τις ηλιακές κυψέλες. Οι περοβσκίτες είναι ένα ακόμα μεγάλο κεφάλαιο στην πορεία του κ. Κανατζίδη. Από την πρώτη δημοσίευση που έκανε για την απόδοση των περοβσκιτών πριν από δώδεκα χρόνια στο περιοδικό Nature και η οποία είχε προκαλέσει μεγάλο ενδιαφέρον στην επιστημονική κοινότητα, μέχρι σήμερα, οι περοβσκίτες έχουν σημειώσει τεράστιες βελτιώσεις στην απόδοσή τους. Το 2013 μια δεύτερη δημοσίευση στο «Inorganic Chemistry» και πάλι για το ίδιο υλικό χαρακτηρίστηκε από την επιστημονική κοινότητα ως «η βίβλος των περοβσκιτών», καθώς αποτέλεσε σημείο αναφοράς για όλους όσους ήθελαν να μελετήσουν τα υλικά αυτά. Σήμερα, ένα πλήθος εταιρειών σε όλο τον κόσμο προχωρούν στην εμπορική αξιοποίησή τους σε φωτοβολταϊκά πάνελ.
Έπειτα από τόσες σημαντικές διακρίσεις, ποιος είναι ο επόμενος στόχος στην ερευνητική του δραστηριότητα, τον ρωτάμε. Ελπίζει ότι θα καταφέρει να κάνει σύνθεση ενός ακόμα νέου υλικού, κάτι που, όπως εκμυστηρεύεται στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, δεν είναι καθόλου εύκολο. «Δεν υπάρχει εγγύηση ότι θα τα καταφέρουμε. Είναι δύσκολο να ελεγχθούν τα υλικά, δηλαδή να πεις ότι σήμερα θα φτιάξω υλικό με αυτή τη δομή και τη χημική σύνθεση και να το καταφέρεις. Καμιά φορά γίνεται και νομίζεις ότι έχεις κάνει πρόοδο, αλλά στην πραγματικότητα βγήκες τυχερός. Την επόμενη φορά που θα προσπαθήσεις να κάνεις ένα άλλο υλικό, τότε δεν σου βγαίνει. Τότε καταλαβαίνεις ότι η φύση έχει και άλλα μυστικά», παρατηρεί.
Περιγράφει πάντως ότι τον ενδιαφέρει η δημιουργία ενός υλικού επαναστατικού στην κατανόηση της υπεραγωγιμότητας. «Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει αυτή τη στιγμή τι υλικό θα είναι υπεραγωγός. Όλοι οι υπεραγωγοί που ξέρουμε έχουν ανακαλυφθεί κατά λάθος. Δεν υπάρχει θεωρία που να λέει ότι αν κάνεις αυτή την τάξη υλικών θα είναι υπεραγωγοί. Άρα με το να ανακαλύπτεις καινούριους υπεραγωγούς, η ελπίδα είναι ότι σιγά σιγά θα βρεθεί η αρχή, το principle δηλαδή, σχετικά με το τι κάνει κάτι υπεραγώγιμο. Η δική μας συμβολή θα ήθελα να είναι καινούρια υλικά, τα οποία κάνουν αυτή τη θεωρία να είναι βάσιμη», εξηγεί.
Η αγάπη του Μερκούρη Κανατζίδη για τις θετικές επιστήμες άρχισε ήδη από τα χρόνια της φοίτησής του στο Γυμνάσιο, στη γενέτειρά του Θεσσαλονίκη. Πρότυπά του έγιναν οι αρχαίοι Έλληνες μαθηματικοί, ο Απολλώνιος, ο Πάππος, ο Αρίσταρχος της Σάμου, ο Αρχιμήδης και ο Ευκλείδης. «Ο λόγος που αυτοί είναι πασίγνωστοι ανά τον κόσμο είναι επειδή έγραψαν και δημοσίευσαν το έργο τους. Αυτή είναι η μεγαλύτερη οδηγία που προέρχεται από αυτούς σε εμάς, ότι πρέπει να δημοσιεύουμε τις καινούριες γνώσεις, ανακαλύψεις και ευρήματα για να προοδεύσει η επιστήμη», λέει.
Σπούδασε στο Τμήμα Χημείας του ΑΠΘ και στράφηκε πολύ νωρίς στην Ανόργανη Χημεία. Όταν παρακολούθησε σεμινάριο του Ελληνοαμερικανού καθηγητή Ανόργανης Χημείας, Δημήτρη Κουκουβάνη, και καθώς ήθελε να συνεχίσει με μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές, ζήτησε να φοιτήσει δίπλα του ως διδακτορικός φοιτητής στο Πανεπιστήμιο της Αϊόβας.
Η επαγγελματική πορεία του Μερκούρη Κανατζίδη ως καθηγητή ξεκίνησε το 1987 από το Michigan State University και ο ίδιος τονίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι το σημαντικότερο στοιχείο της πορείας του είναι η επαφή με τους φοιτητές, «να εκπαιδεύω φοιτητές στην έρευνα και στο ήθος της επιστήμης». «Το να βλέπεις φοιτητές που έρχονται ως νεαρά άτομα που δεν ξέρουν πολλά πράγματα, αλλά έχουν τον ενθουσιασμό και γίνονται στο τέλος πιο ώριμοι επιστήμονες όταν παίρνουν διδακτορικό, μαθαίνουν την επιστημονική μέθοδο και πώς να λύνουν προβλήματα, είναι η μεγαλύτερη ικανοποίηση. Πρώτα είναι αυτό, μετά είναι οι ανακαλύψεις που κάνουμε, όχι ανάποδα», επισημαίνει.
Μάλιστα, λέει χαριτολογώντας ότι οι καθηγητές «δουλεύουμε στον χώρο του babysitting, του επιστημονικού babysitting. Παίρνουμε μωρά, τα οποία μεγαλώνουμε και ανατρέφουμε προσεκτικά και τα μεγαλώνουμε, ώστε να γίνουν επιστήμονες μέσα σε πέντε χρόνια. Οπότε πρέπει να προσέχουμε, να φροντίζουμε να κάνουμε το σωστό, να είμαστε καλά πρότυπα, να τους ενθαρρύνουμε και να τους εκπαιδεύουμε με τον σωστό τρόπο».
Η αρχή που ο ίδιος ως καθηγητής θέλει να διδάσκει στους φοιτητές του είναι η ηθική διάσταση της επιστήμης. «Αυτό που τους λέω είναι ότι εμείς ως επιστήμονες δουλεύουμε στην επιχείρηση της αλήθειας, δηλαδή θέλουμε να μάθουμε την αλήθεια για το πώς δουλεύει η φύση, δημοσιεύουμε ό,τι ανακαλύψαμε όπως το ανακαλύψαμε, ώστε κάποιοι να το πιστέψουν και να το χρησιμοποιήσουν ως θεμέλιο λίθο για να προοδεύσουν και αυτοί. Όλα αυτά τα πληρώνει ο φορολογούμενος και η άτυπη συμφωνία είναι ότι θα δημιουργήσουμε καινούρια γνώση και θα τη μοιραστούμε μαζί τους. Οπότε πρέπει να έχουμε το μεγαλύτερο ήθος, ώστε ό,τι δημοσιεύσουμε να είναι σωστό και αληθινό. Όλα τα άλλα έπονται».
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου