Ελληνική παιδεία μήτηρ πάσης παθήσεως

της Θεοδότας Νάντσου επικεφαλής Περιβαλλοντικής Πολιτικής στην WWF

Όταν έρχεται η ώρα να εξετάσω βιογραφικά για νέα θέση εργασίας, τα πιο πομπώδη είναι εκείνα που τονίζουν την άριστη βαθμολογία του υποψήφιου στα χρόνια της δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Πια δεν εντυπωσιάζομαι: στις συντριπτικά περισσότερες περιπτώσεις, η προσωπική συνέντευξη αποκαλύπτει άνθρωπο χωρίς φτερά.

Ως μαμά παιδιού που πλέον πάει στο γυμνάσιο, διαβάζω κι εγώ για τα διαγωνίσματα και τα τεστ και όλη τη δουλειά στο σπίτι. Και εκτός από την αγωνία «πώς έγραψε το παιδί στο διαγώνισμα και τι βαθμό θα πάρει στις εξετάσεις», η μελέτη έχει και μια πιο διασκεδαστική πλευρά: τον σωρό από αστεία και άχρηστα κομμάτια από τα βιβλία που έρχονται στο σπίτι φωσφορισμένα και γίνονται κωμωδία.
Παιδική εργασία
Ξεκινάμε με μια αδικία: ενώ το εργασιακό ωράριο είναι οκτάωρο, για τον δωδεκάχρονο μαθητή που πρωτομπαίνει στο γυμνάσιο το ωράριο είναι επτά ώρες διδασκαλία + κατ’ ελάχιστο άλλο ένα τρίωρο διάβασμα στο σπίτι = 10 ώρες καθημερινά. Χωρίς καμία αμοιβή για τις «υπερωρίες».
Τώρα θα μου πεις, τρεις μήνες το καλοκαίρι διακοπές λίγοι είναι; Ναι, πολύ λίγοι, αν σκεφτείς ότι είναι μαζεμένοι και ο σχολικός χειμώνας βαρύς, χωρίς σχεδόν καθόλου προσωπικό χρόνο και με αγωνίες πιο βαριές και από αυτές του επαγγελματία γονιού.
Πεταμένο χαρτί

Σειρά έχουν τα βιβλία. Αλήθεια, ποιος τα γράφει για ποιον;

Με εξαίρεση το μάθημα «Βιωματικές Δράσεις − Συνθετικές Δημιουργικές Εργασίες – Project», ο μαθητής μάλλον δεν βλέπει πουθενά το κριτικό του μυαλό να δουλεύει. Έτσι, η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών, από την Α’ κιόλας Γυμνασίου, είναι μόνο κανόνες, χωρίς ζωή και σχέση με την καθημερινότητα. Και αν γκρινιάζουμε για τους κακούς ξένους που βλέπουν τα αρχαία ελληνικά σαν νεκρή γλώσσα, στο ελληνικό σχολείο μόνο ως ζωντανή δεν διδάσκεται. Οι ξένες γλώσσες γίνονται βίωμα μέσα από συνομιλίες, σκετσάκια, σκίτσα και ακούσματα, όμως τα αρχαία είναι κανόνες, εφαρμογή και στριμμένες ασκήσεις. Το ίδιο και τα μαθηματικά: ένας σωρός από κανόνες που για να είσαι καλός μαθητής πρέπει απλά να τους ακολουθήσεις πιστά, όχι να καταλάβεις τη λογική τους.
Άλλα μαθήματα είναι απλά αστεία: η «οικιακή οικονομία», το μάθημα δηλαδή της καθημερινής ζωής, είναι ένα κακογραμμένο συμπύκνωμα πληροφοριών για τα τρόφιμα και τη ζωή στο σπίτι. Πρέπει να μάθεις αυτές τις πληροφορίες παπαγαλία, αλλιώς παίρνεις κακό βαθμό στο διαγώνισμα. Για το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, η ζωή στο σπίτι είναι άλλο ένα διαγώνισμα.
Ειδικά όμως σε μια εποχή ολοένα και πιο διασυνδεδεμένη και βομβαρδισμένη συνεχώς με νέα πληροφορία, είναι καιρός να αναθεωρηθεί ο ρόλος του έντυπου βιβλίου στην εκπαίδευση. Για πόσο ακόμα το σχολικό βιβλίο θα είναι η αποκλειστική επαφή του μαθητή με το μάθημα; Η αναζήτηση διαδικτυακών πηγών πληροφόρησης σίγουρα εμπλουτίζει τη μάθηση, όμως μπορεί ακόμα και να ακυρώσει μέρος του περιεχομένου των βιβλίων με νέες εξελίξεις και ανακαλύψεις. Είμαστε έτοιμοι για αμφισβήτηση του περιεχομένου των «ιερών» σχολικών γραφών από τους ίδιους του μαθητές; Είμαστε έτοιμοι για διασύνδεση των σχολείων και για απεικόνιση της δουλειάς της τάξης στο σπίτι, ώστε να γίνει πιο εύκολη η μελέτη;

Αποθήκη πληροφοριών ή μαθησιακή ζωντάνια;

Σε ένα από τα ωραιότερα κείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, την Αντιγόνη που διδάσκεται στη Β' Λυκείου, οι οδηγίες από το υπουργείο είναι να αποστειρωθεί η διδασκαλία από κάθε ομορφιά, δραματικότητα και σύνδεση με τη ζωή: οι καθηγητές κατευθύνονται προς τη γλωσσολογική και γραμματική ανάλυση αυτής της υπέροχης τραγωδίας και την καθοδήγηση των μαθητών προς συγκεκριμένες ερμηνείες.
Τα περισσότερα μαθητικά βιβλία και οι οδηγίες προς τους καθηγητές το ίδιο μοτίβο ακολουθούν: καμία κατεύθυνση για βιωματική διδασκαλία, ώστε τα ίδια τα παιδιά να ξεθάψουν τη ζωή των διαλόγων και της πλοκής των λογοτεχνικών κειμένων ή την κρυμμένη λογική των μαθηματικών και την εξελισσόμενη αλήθεια των φυσικών επιστημών.
Η πραγματικότητα του ολοένα και πιο διασυνδεδεμένου και βομβαρδιζόμενου με πληροφορίες κόσμου μας δείχνει ότι η παιδεία είναι μια διαδικασία ζωντανή, χωρίς γνωσιολογικά όρια. Είναι λοιπόν παράδοξο ένα εκπαιδευτικό σύστημα να βάζει όρια καθορισμένα από συγκεκριμένες πληροφορίες, όταν η πρόκληση είναι η ζωντανή, συνεχής και κριτική γνώση.

Κοινωνική μονοκαλλιέργεια

Λέγαμε στα δικά μας τα παλιά τα χρόνια ότι το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα ευνοεί την αποστήθιση και όχι την κριτική σκέψη. Έγινε τσίχλα κοινοτοπίας αυτό το ρητό και τη μασάνε όλων των ειδών τα στόματα: από τα καφενεία μέχρι τη Βουλή, δεκαετίες τώρα λέμε συνέχεια τα ίδια. Από τη μνημειώδους κοινοτοπίας Βουλή των Εφήβων, μέχρι τις γνώμες στις κυριακάτικες εφημερίδες.
Την ίδια όμως στιγμή, για όλους μας ο άριστος ο άνθρωπος και ο μαθητής και ο πολίτης είναι εκείνος που θα αριστεύσει στο σχολείο και στις Πανελλήνιες. Εκπαιδευτικό σύστημα που προάγει την αριστεία λοιπόν – την αριστεία της απομνημόνευσης και των ψηλών βαθμών, όχι των προσωπικών ικανοτήτων, της καινοτομίας και της κοινωνικής προσφοράς.
Για να αποδώσει καλύτερα αυτή η μονοκαλλιέργεια, τα σχολεία ψεκάζονται με το φάρμακο της αποτυχίας. Έτσι όπως είναι δομημένο το σύστημα της δευτεροβάθμιας, όποιος δεν μπορεί να ακολουθήσει τυφλά ακατανόητους κανόνες και να μεταφέρει στο χαρτί χιλιάδες σελίδες απομνημονευμένης πληροφορίας, «κόβεται»: στην καλύτερη μένει εκτός ελληνικού πανεπιστημίου, στη χειρότερη μένει τάξη.
Τα μυαλά της κάθε τάξης που δεν δουλεύουν απομνημονευτικά με μασημένη πληροφορία έχουν κάποια μεγαλύτερη ελπίδα να αποφύγουν την αποτυχία αν πάρουν «χαρτί». Αν διαγνωστούν δηλαδή με κάποια «μαθησιακή δυσκολία» οπότε δικαιούνται μιας πιο εξατομικευμένης μεταχείρισης.

Πληροφορία μικράς διαρκείας

Τα «διδακτικά» βιβλία του γυμνασίου –λυκείου δείχνουν την κατεύθυνση του εκπαιδευτικού συστήματος που βέβαια είναι και αντίστοιχη με την έννοια της «αριστείας» στην Ελλάδα: πληροφοριομανία.
Και βέβαια η πραγματική ζωή τρέχει. Μαζί της αλλάζει η γνώση και εξελίσσονται οι επιστήμες, με αποτέλεσμα τα πληροφοριοκεντρικά εκπαιδευτικά συστήματα σέρνονται νωθρά πίσω από την πρόοδο του κόσμου.
Όπως φαίνεται πια χωρίς αμφιβολία από έναν σωρό σχετικών ερευνών, η ταχύτητα των εξελίξεων στις επιστήμες ακυρώνει την αξία της στατικής γνώσης: η εγκυρότητα των πληροφοριοκεντρικών σχολικών συστημάτων ξεπερνιέται σε ανύποπτο χρόνο και οι μαθητές διδάσκονται ξεπερασμένη γνώση.

Προσοχή στο κενό

Εκτός από την κάλυψη ενός βασικού επιπέδου γνώσεων, ένα εκπαιδευτικό σύστημα κοιτάει μπροστά μόνο όταν προβλέπει και καλύπτει τα κενά της κοινωνίας.
Αν προσπαθούσα να εντοπίσω κενά στον εκπαιδευτικό προσανατολισμό της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, θα έδειχνα αναντίρρητα τα εξής:
Λογική: Πώς διαμορφώνεις στιβαρή επιχειρηματολογία, δίχως να πέφτεις συνεχώς σε λογικά σφάλματα και να καταφεύγεις σε προσωπικές επιθέσεις.
Ηθική: Ως μάθημα φιλοσοφίας, με διαστάσεις όμως που μπαίνουν και στα χωράφια της αγωγής του πολίτη. Σε αυτό το πλαίσιο θέση θα είχε και η διδασκαλία των θρησκειών.
Διερεύνηση: Μαθαίνεις να ψάχνεις την πληροφορία στις σωστές πηγές, αξιολογώντας τη σοβαρότητα και την αξιοπιστία τους. Μαθαίνεις να ψάχνεις και τις διαδικτυακές φάρσες, διακρίνοντας το σωστό από το λάθος.
Ρητορική: Πώς τα επιχειρήματά σου τα τοποθετείς σε έναν λογικό και σοβαρό διάλογο, με σεβασμό στους συνομιλητές και στην ανταλλαγή ιδεών ως αυταξία.
Συναισθηματική νοημοσύνη: Στην ουσία, ομαδικότητα, αλληλεγγύη, σεβασμός στη διαφορετικότητα και την προσωπικότητα του άλλου, αυτοέλεγχος του θυμού, συλλογική συνείδηση, συνεργασία, αριστεία του ενός για όλους και όλων για τον καθένα.
Παιδεία για το παρελθόν ή το μέλλον;
Η φράση «τα παιδιά μας είναι το μέλλον της κοινωνίας» ακούγεται σαν τρολάρισμα από μια κοινωνία που τα μεταχειρίζεται σαν εργάτες αναπαραγωγής του παρελθόντος της.
Το 2014, εξαπλασιάστηκε ο αριθμός των μαθητών λυκείου που έμειναν στην ίδια τάξη. Αιτία, η περιοριστική για κάθε ανήσυχο εφηβικά μυαλά Τράπεζα Θεμάτων που ευτυχώς καταργήθηκε. Όμως η προσήλωση στο μοντέλο «νυν υπέρ πάντων αριστεία» που αποθέωσε η Τράπεζα Θεμάτων παραμένει διεσπαρμένη ολούθε στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, από τις εξετάσεις για προβιβασμό σε κάθε τάξη του γυμνασίου – λυκείου μέχρι την καθημερινή εξάρτηση της πλειοψηφίας των μαθητών από φροντιστηριακή «υποστήριξη».
Ένα εκπαιδευτικό σύστημα που κοιτάει μπροστά δεν μπορεί να θέλει να περιθωριοποιεί παιδιά, αφήνοντάς τα με περίσσευμα ευκολίας στην ίδια τάξη επειδή δεν ικανοποιούν το βασικό μοντέλο του σημερινού μαθητή και αυριανού πολίτη. Το μάλλον αντίθετο: βγάζει από τον κάθε μαθητή τον καλύτερο εαυτό του, τις ωραιότερες σκέψεις και ιδέες του και τις κάνει μέλλον για ολόκληρη την κοινωνία.


Ευχαριστώ την πρωτοκορυφαία καθηγήτρια φυσικής Τίνα Νάντσου (αδελφή μου) και την καταπληκτική φιλόλογο Λητώ Νάντσου (επίσης αδελφή μου), λατρεμένες και οι δυο των μαθητών τους, για τα πολύ χρήσιμα σχόλια.

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών  της Θεοδότας Νάντσου