Επιστημονική έρευνα: πυλώνας ανάπτυξης και δημοκρατικής συγκρότησης

ΜΑΝΩΛΗΣ ΠΛΕΙΩΝΗΣ


«Η γέννηση της επιστήμης
σήμανε τον θάνατο της δεισιδαιμονίας».
Τόμας Χάξλεϊ


Η σύγχρονη επιστήμη, πνευματικό παιδί της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού, με όπλο τον ορθό λόγο και την επιστημονική μέθοδο, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες ορθολογικής ανάπτυξης της κοινωνίας αλλά και δημοκρατικής χειραφέτησης του πολίτη.
 Η γνώση και η κατανόηση των φυσικών και κοινωνικών διεργασιών αποτελούν απαραίτητη βάση πάνω στην οποία μπορεί ο πολίτης να δομεί ρεαλιστικά τις επιλογές του. Η ημιμάθεια, η συνωμοσιολογία, η ψευδοεπιστήμη, οι δεισιδαιμονίες, που ακμάζουν δυστυχώς στην εποχή μας, και με την αφορμή της πανδημίας COVID-19, δημιουργούν τις προϋποθέσεις για ευκόλως καθοδηγούμενους και χειραγωγούμενους πολίτες και κατ’ επέκταση κλονίζουν τα θεμέλια της δημοκρατίας. Χρέος απέναντι στην ιστορικότητα της επιστήμης και του ορθού λόγου είναι η καταπολέμηση με τον πιο αποφασιστικό και θεσμικό τρόπο όλων των παραφράσεών τους, όλων των προσπαθειών να οικοδομηθεί η αμφιβολία για τη φερεγγυότητα της επιστημονικής μεθοδολογίας και της επιστημονικής γνώσης. 

Σε αυτόν τον αγώνα πρωταρχικό θεσμικό ρόλο πρέπει να παίζουν τα ΑΕΙ και τα εθνικά ερευνητικά κέντρα, οι επίσημοι θεσμοί παραγωγής και μεταλαμπάδευσης γνώσης, έναν ρόλο που απειλείται σε περιόδους οικονομικής κρίσης με τη μείωση της χρηματοδότησης της έρευνας, προς κάλυψη βασικότερων οικονομικών αναγκών της κοινωνίας. Αποτελεί όμως χρέος της πολιτείας να βρίσκει τρόπους ενίσχυσης και χρηματοδότησης της έρευνας και της καινοτομίας, που αποτελούν, ειδικά σε αυτή την περίοδο προσπάθειας ανάκαμψης της οικονομίας, πυλώνα ανάπτυξης και αναστροφής της επιστημονικής μετανάστευσης. Πράγματι, είναι εξαιρετικά θετικό ότι η πολιτεία τα τελευταία 4-5 χρόνια ενισχύει σημαντικά τόσο θεσμικά όσο και χρηματοδοτικά την έρευνα.

Παράλληλα, οι ίδιοι οι ερευνητικοί φορείς κάνουν μεγάλη προσπάθεια προσέλκυσης εξωτερικών χρηματοδοτήσεων ώστε όχι μόνο να καλύψουν το όποιο δημόσιο χρηματοδοτικό κενό, αλλά και να αναπτύξουν καινοτόμους δράσεις, αναστρέφοντας το brain drain και το brain waste.


Ως ένα παράδειγμα επιτυχούς τέτοιας προσπάθειας θα αναφέρω την περίπτωση του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών (ΕΑΑ), τη διεύθυνση του οποίου έχω την τιμή να υπηρετώ τα τελευταία περίπου 4 χρόνια. Το ΕΑΑ, το πρώτο δημόσιο ερευνητικό κέντρο της νεότερης Ελλάδας, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις στην έρευνα και στην καινοτομία, στους τομείς της Αστρονομίας, Αστροφυσικής, των Διαστημικών Εφαρμογών, του Περιβάλλοντος και της Κλιματικής Αλλαγής, της Ενέργειας, της Μετεωρολογίας, της Σεισμολογίας και της Γεωδυναμικής, αλλά και στον τομέα της διάχυσης της επιστημονικής γνώσης στους μαθητές, στο ευρύ κοινό αλλά και σε ομάδες συμπολιτών ειδικών κατηγοριών (ΑμεΑ, τρόφιμοι σωφρονιστικών καταστημάτων κ.ά.). 

Σημαντική καινοτομία, επιβεβλημένη από την κλιματική κρίση που βιώνουμε, ήταν η ανάδειξη πρόσφατα της θεματικής της κλιματικής αλλαγής ως μιας κορυφαίας προτεραιότητας του ΕΑΑ. Αποτέλεσμα αυτής της επιλογής, αλλά και της διάκρισης του ΕΑΑ από το έγκυρο διεθνές περιοδικό Nature στον τομέα Earth and Environmental Sciences, για το 2018 και το 2019, ήταν η ανάληψη από το ΕΑΑ του συντονισμού του Εθνικού Δικτύου για την Κλιματική Αλλαγή – CLIMPACT, που χρηματοδοτείται από τη Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας και το ΥΠΑΝ. Στο δίκτυο αυτό συμμετέχουν 11 κορυφαίοι ελληνικοί ερευνητικοί και πανεπιστημιακοί φορείς με στόχο την αποτελεσματικότερη οργάνωση της έρευνας, της συλλογής και πιστοποίησης κλιματικών δεδομένων και της ανάπτυξης υπηρεσιών προσαρμογής και απομείωσης αποτελεσμάτων της κλιματικής αλλαγής. Στο ίδιο πλαίσιο, το ΕΑΑ έχει ξεκινήσει από το 2017 τη σύσταση της πανευρωπαϊκής εμβέλειας υποδομής, του Παρατηρητηρίου Γεωεπιστημών και Κλιματικής Αλλαγής στα Αντικύθηρα (ΠΑΓΓΑΙΑ), η οποία προχωρεί με γοργούς ρυθμούς έχοντας εξασφαλίσει την απαραίτητη χρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων και το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων. 

Μια άλλη πρόσφατη επιτυχία του ΕΑΑ ήταν η επιλογή από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος (ESA) του Αστεροσκοπείου Χελμού για την κατασκευή του 1ου επίγειου σταθμού του ευρωπαϊκού προγράμματος ARTES ScyLight, της επόμενης γενιάς υπερταχειών τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών της Ευρώπης, σε συνεργασία με τη Γενική Γραμματεία Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων. 

Το ΕΑΑ υλοποιεί σήμερα μεγάλα εθνικά και διεθνή ερευνητικά προγράμματα, άνω των 220 έργων, τα οποία συνεισφέρουν τόσο στην προαγωγή της επιστημονικής έρευνας όσο και στην κάλυψη των λειτουργικών του εξόδων, αλλά και στην προσέλκυση νέων ταλαντούχων επιστημόνων αναστρέφοντας τη φυγή τους στο εξωτερικό. Η συνολική αύξηση τα τελευταία 5 χρόνια σε θέσεις εργασίας φτάνει περίπου το 40%, ενώ στο οικονομικό αποτύπωμα των αναπτυξιακών δραστηριοτήτων του ΕΑΑ την τελευταία 10ετία φαίνεται η ραγδαία αύξηση (τριπλασιασμός), σε σχέση με τη διετία 2011-2012, της εξωτερικής χρηματοδότησης από διεθνή, εθνικά και συγχρηματοδοτούμενα ανταγωνιστικά προγράμματα και ιδιωτικούς φορείς.

Η ανάπτυξη του ΕΑΑ λειτουργεί, θεωρώ, ως πρότυπο για τις δυνατότητες ενός δημόσιου ερευνητικού φορέα, με τη διαρκή στήριξη φυσικά της πολιτείας, ακόμα και σε περιόδους κρίσης, να αναπτυχθεί σε πολλαπλά επίπεδα, τόσο στην προαγωγή της βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας, σε καινοτόμους υπηρεσίες προς όφελος της κοινωνίας, όσο και στην ανάπτυξη νέων σημαντικών ερευνητικών υποδομών αλλά και υποδομών απαραίτητων για την αποτελεσματική διάχυση της επιστημονικής γνώσης στην κοινωνία. Ειδικά η ανάπτυξη της τελευταίας αυτής δραστηριότητας –σε εποχές που ανθούν και αναπαράγονται, δυστυχώς και από ορισμένους θεσμικούς φορείς, ψευδοεπιστημονικές και συνωμοσιολογικές απόψεις που δημιουργούν σύγχυση, προάγουν τον ανορθολογισμό και κατ’ επέκταση την αμφισβήτηση στους δημοκρατικούς θεσμούς– αποτελεί χρέος απέναντι στην Ιστορία αλλά και προϋπόθεση για τη δημοκρατική συγκρότηση της σύγχρονης κοινωνίας. 

Κλείνοντας, δεν ξέρω αν θα συμφωνήσω με τον Χάξλεϊ… Η ιδεοληψία και ο πνευματικός μεσαίωνας υφέρπουν και επομένως η επιστήμη καλείται σήμερα, για άλλη μία φορά, να σταθεί στο ιστορικό της ύψος.

* Ο κ. Μανώλης Πλειώνης είναι καθηγητής, διευθυντής και πρόεδρος Δ.Σ. του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.

Πηγή: Καθημερινη