Πού πήγαν όλα τα έντομα;

Εικονογράφηση: Σωτήρης Μαργέλος

Οι πεταλούδες είναι όμορφες, σε κάποιους ίσως αρέσουν οι πασχαλίτσες, οι μέλισσες μας δίνουν το μέλι, οπότε γενικά τις συμπαθούμε. Όμως κατά τα άλλα, αν αύριο το πρωί εξαφανίζονταν τα υπόλοιπα έντομα από τον πλανήτη μας, ελάχιστοι θα ήταν αυτοί που θα στενοχωριoύνταν έστω και λίγο. Λοιπόν, υπάρχουν νέα. Τα έντομα πράγματι εξαφανίζονται. Και αυτό συμβαίνει ταχύτατα και δεν πρέπει απλώς να μας στενοχωρεί, αλλά και να μας τρομάζει.

Στην ιστορία του πλανήτη έχουν καταγραφεί πέντε βασικές φάσεις μαζικού αφανισμού των ειδών. Η πρώτη υπολογίζεται ότι συνέβη πριν από περίπου 440 εκατ. χρόνια, στο μεταίχμιο της Ορδοβίκιας και της Σιλούριας περιόδου, όταν εξαφανίστηκε το 85% όλων των ειδών. Αργότερα, προς το τέλος της Δεβόνιας περιόδου, πριν από περίπου 360 εκατ. χρόνια, εξαφανίστηκε το 70% όλων των ειδών. Ακολούθησε η μεγαλύτερη μαζική εξαφάνιση που έχει καταγραφεί ποτέ στον πλανήτη, όταν κατά την Πέρμια περίοδο, πριν από 252 εκατ. χρόνια, εξαλείφθηκαν πάνω από το 90% των ειδών (ανάμεσα στα οποία και οι περίφημοι τριλοβίτες), στο λυκόφως της Παλαιοζωικής επoχής. Μετά 50 εκατ. περίπου χρόνια, στο τέλος της Τριασικής περιόδου, εξαφανίστηκε το 70% των τότε ειδών, γεγονός που σήμανε την αρχή της κυριαρχίας των δεινοσαύρων, οι οποίοι γνώρισαν και αυτοί με τη σειρά τους την εξαφάνιση πριν από 65 εκατ. χρόνια, στο τέλος της Κρητιδικής περιόδου.
Σύμφωνα με τις αγωνιώδεις κραυγές των αρμόδιων επιστημόνων, αυτή τη στιγμή στη Γη βρίσκεται σε εξέλιξη η έκτη φάση, η οποία συγχρόνως είναι και η πρώτη που δεν οφείλεται σε κάποιο φυσικό φαινόμενο, αλλά στις ανθρώπινες πράξεις. Σε μια περσινή δημοσίευση στο Proceeding of the National Academy of Sciences, αποτέλεσμα μελέτης του Εθνικού Αυτόνομου Πανεπιστημίου του Μεξικού και του Στάνφορντ, οι επιστήμονες παρατήρησαν ότι η εξαφάνιση του πληθυσμού πολλών ειδών προχωράει ταχύτερα απ’ ό,τι πιστεύαμε και, αποδίδοντας το γεγονός στην επεκτατική διάθεση του ανθρώπου και στην υπερκατανάλωση, διατύπωσαν έναν όρο που περιγράφει κυνικά το μέγεθος της απειλής: «βιολογικός αφανισμός».

Ένας αχανής κόσμος

Τα έντομα δεν εξαιρούνται. Μας είναι δύσκολο να το καταλάβουμε. Άλλωστε, τα συναντάμε καθημερινά (σε αντίθεση, για παράδειγμα, με κάποιο υπό εξαφάνιση είδος ρινόκερου ή μιας αρκούδας γκρίζλι) και όχι μόνο νιώθουμε την παρουσία τους, αλλά συστηματικά επιδιώκουμε, ελαφρά τη καρδία, την απουσία τους: κανείς δεν θέλει στο σπίτι του μυρμήγκια, κουνούπια, μύγες ή οτιδήποτε άλλο. Κάποια μας κάνουν να ανατριχιάζουμε, άλλα δεν ξέρουμε αν τσιμπάνε, γενικά μας ενοχλούν και κανείς δεν τα συμπαθεί αρκετά ώστε να τα πάρει πολύ στα σοβαρά. «Αυτό είναι το τρομακτικό», είπε στο National Geographic ο Ντέιβιντ Μακνίλ, δημοσιογράφος και συγγραφέας του βιβλίου «Bugged». «Η εξαφάνιση των εντόμων είναι από τις πιο εκτεταμένες στον πλανήτη, αλλά μέχρι να είναι πολύ αργά δεν θα μπορούμε να το καταλάβουμε».
Ακόμα και οι επιστήμονες ήταν δύσκολο να κατανοήσουν το μέγεθος του προβλήματος. Ο κόσμος των εντόμων είναι αχανής (το ξέρατε ότι υπάρχουν 400.000 διαφορετικά είδη σκαθαριών;) και εν μέρει αχαρτογράφητος: τα είδη εντόμων που δεν γνωρίζουμε είναι υπερπολλαπλάσια αυτών που γνωρίζουμε. Και, αγνοώντας τον συνολικό πληθυσμό τους, είναι πολύ δύσκολο να καταλάβουμε πόσα τελικά λείπουν.
Μέχρι πριν από κάποια χρόνια, τα ευρήματα ορισμένων ερευνών έμεναν σχετικά αναξιοποίητα, καθώς δεν μπορούσαν να συγκριθούν με παλιότερα, γιατί πολύ απλά δεν υπήρχαν. «Βλέπουμε εκατόν κάτι και νομίζουμε ότι είμαστε εντάξει, αν όμως πριν από δύο γενιές αυτά τα “κάτι” ήταν 100.000;» σχολίασε ο εντομολόγος Ντέιβιντ Βάγκνερ του Πανεπιστημίου του Κονέκτικατ στο New York Times Magazine, σε ένα εκτενές σχετικό ρεπορτάζ που δημοσιεύτηκε πριν από λίγο καιρό.

Οι εντομολόγοι του Κρέφελντ

Η γνώση μας για τον κίνδυνο που αντιμετωπίζουν τα έντομα προέκυψε, λοιπόν, τα τελευταία χρόνια. Στην αρχή ήταν περισσότερο μια υποψία. Υπήρχε η αίσθηση ανθρώπων που θυμούνταν ότι παλιότερα στην εξοχή συναντούσαν περισσότερα ζουζούνια. Υπήρχαν επίσης κάποιες ενδείξεις. Ότι, για παράδειγμα, εμφανίζονταν έρευνες στις οποίες φαινόταν ότι μειωνόταν ο πληθυσμός ψαριών ή πτηνών των οποίων η διατροφή εξαρτιόταν από το πλήθος των εντόμων γύρω τους. Και υπήρχαν και κάποιες έρευνες που πράγματι προειδοποιούσαν για τη μείωση του πληθυσμού συγκεκριμένων ειδών, όπως οι πεταλούδες ή οι μέλισσες. Το καμπανάκι του συναγερμού, πάντως, το χτύπησε πριν από περίπου έναν χρόνο μια ομάδα ερασιτεχνών εντομολόγων από το Κρέφελντ της Γερμανίας, λίγο έξω από το Ντίσελντορφ.

Τα μέλη της Εντομολογικής Κοινότητας του Κρέφελντ επί το έργον.

Η αιωνόβια γερμανική λέσχη αριθμεί σήμερα περίπου 60 μέλη (μεταξύ των οποίων και νέα παιδιά που γοητεύονται από αυτό το σπάνιο χόμπι) και τα στοιχεία που συνέλεξαν οι παλιότεροι, ξεκινώντας από το 1989, ήρθαν τελικά πέρυσι στο φως με την επιστημονική επιμέλεια του ολλανδικού Πανεπιστημίου Ράντμπουντ. Τα ευρήματα από 63 διαφορετικά σημεία παρατήρησης ήταν σοκαριστικά. Μέσα σε σχεδόν τρεις δεκαετίες ο πληθυσμός των ιπτάμενων εντόμων είχε μειωθεί κατά 75%. «Φαίνεται ότι τεράστιες εκτάσεις γης έχουν γίνει αφιλόξενες για τις περισσότερες μορφές ζωής», δήλωσε στον Guardian ο Βρετανός καθηγητής Ντέιβ Γκούλσον που συμμετείχε στην έρευνα. «Αν χάσουμε τα έντομα, τότε όλα θα καταρρεύσουν». Θα καταρρεύσουν;

Η γη χωρίς έντομα

Τα έντομα είναι καθοριστικά για τη λειτουργία του οικοσυστήματος και έχουν μια αυτονόητα σημαντική θέση στην τροφική αλυσίδα: σε μια πρόσφατη έρευνα στο Πουέρτο Ρίκο, και μάλιστα εντός του προστατευόμενου τροπικού δάσους Λουκίλιο, παρατηρήθηκε δραματική μείωση του πληθυσμού των εντόμων, κάτι που εξηγεί και την αντίστοιχη δραματική μείωση του πληθυσμού των σαυρών, των πουλιών και των βατράχων. Τα έντομα, επίσης, γονιμοποιούν τα τρία τέταρτα από τις καλλιέργειες τροφίμων και, όπως αναφέρεται στο προαναφερθέν άρθρο του New York Times Magazine, το κόστος της ανθρώπινης εργασίας για την αντίστοιχη δουλειά υπολογίζεται σε 500 δισ. δολάρια τον χρόνο. Το οποίο ασφαλώς είναι το λιγότερο. Γιατί μάλλον δεν είναι τυχαίο ότι στα περισσότερα επιστημονικά άρθρα που έχουν γραφτεί σχετικά τα τελευταία δύο χρόνια κυριαρχούν δύο λέξεις: Αρμαγεδδών και Αποκάλυψη.
Ο βραβευμένος δις με Πούλιτζερ εντομολόγος του Χάρβαρντ, Ε. Ο. Γουίλσον, εκτιμά ότι την πιθανή ολική εξαφάνιση των εντόμων θα ακολουθήσει αυτή των αμφίβιων, των ερπετών, των πουλιών και μετά των θηλαστικών και των φυτών. Η ανθρωπότητα, θεωρεί, θα είχε λίγους μήνες ζωής και μετά η Γη θα άρχιζε να θυμίζει τον σιωπηλό τόπο της Σιλούριας περιόδου. Η προφητεία του Γουίλσον, που δημιουργεί εικόνες από κάποια δυστοπική ταινία, παραπέμπει επίσης σε μια εποχή, πριν από περίπου 400 εκατ. χρόνια, όταν και εμφανίστηκαν τα πρώτα έντομα στη Γη. Και βοήθησαν να γίνει ο πλανήτης αυτός που πολύ αργότερα υποδέχτηκε τον Homo sapiens.

Είναι πια αργά;

Όλες οι έρευνες που προηγήθηκαν, αλλά και όσες ακολούθησαν αυτήν του Κρέφελντ, δεν είναι στο σύνολό τους αρκετές για να μας δώσουν μια συνολική εικόνα. Υπάρχει η αίσθηση ότι τα ευρήματα των Γερμανών δεν θα ήταν πολύ διαφορετικά στις περισσότερες περιοχές του πλανήτη, αλλά αυτό είναι κάτι που χρήζει περαιτέρω διερεύνησης. Για την ώρα γεννιούνται περισσότερα ερωτήματα παρά απαντήσεις. Σε κάθε περίπτωση, οι επιστήμονες συμφωνούν ότι υπάρχει χρόνος και ότι οι κατάλληλες κινήσεις μπορούν να φέρουν σταδιακά μια ισορροπία ή, αν μη τι άλλο, να διακόψουν την ορμή της καταστροφής. Από αυστηρότερους ελέγχους σε φυτοφάρμακα μέχρι την ενίσχυση και την προστασία των οικότοπων. Και υπάρχει πάντα η μεγάλη εικόνα, βέβαια, που λέγεται κλιματική αλλαγή.
Με άλλα λόγια, την επόμενη φορά που κάποιο καλοκαιρινό βράδυ έρθουν στο μυαλό σας εικόνες από την παιδική σας ηλικία, όταν κυνηγούσατε πυγολαμπίδες γύρω από τα λουλούδια του κήπου, μην απορήσετε πού έχουν πάει και γιατί δεν τις βλέπετε πια. Τώρα ξέρετε. ■

http://www.kathimerini.gr/