Ο Κύκλος – Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς

Συνέντευξη στον Γιώργο Καρουζάκη Θαλής και Φίλοι


Πώς σε μια εποχή θριάμβου της επιστήμης όλο και περισσότεροι άνθρωποι παραδίδονται χωρίς αντίσταση στις πιο ακραίες μορφές ανορθολογισμού; Αυτό το καίριο ερώτημα, σχετικό με τους δεσμούς της θεμελιώδους επιστήμης με τη δημοκρατία, απασχολεί τον κβαντικό φυσικό Στέφανο Τραχανά στο νέο βιβλίο του, «Ο Κύκλος – Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς», που κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Ο συγγραφέας, με σαφήνεια, στοχαστική διαύγεια, ξεκινώντας από την Κβαντική Επανάσταση που άλλαξε τον κόσμο που ζούμε, διερευνά τον τρόπο που οι αντιορθολογικές ιδέες της εποχής κυκλώνουν την επιστήμη. Επικεντρώνεται και στην ηθική σημασία της επιστήμης, αναφερόμενος στη «διαρκή λογοδοσία της στα γεγονότα», στην παρατήρηση και στο πείραμα, για να δείξει πώς η σύγχρονη εχθρότητα προς το πνεύμα της επιστήμης απειλεί να βλάψει το μέλλον της δημοκρατίας. Με την ευκαιρία της κυκλοφορίας του βιβλίου του, ο Στέφανος Τραχανάς απαντά στα ερωτήματά μας:

Στο βιβλίο σας εξετάζετε τη σχέση της θεμελιώδους επιστήμης –εκείνης που αναζητά τους θεμελιώδεις νόμους του Σύμπαντος– με τη δημοκρατία. Τι σας ώθησε να ασχοληθείτε με αυτό το θέμα;

Άρχισε να με απασχολεί το θέμα όταν συνειδητοποίησα κάποια στιγμή ότι η φιλοσοφική εχθρότητα προς τη θεμελιώδη επιστήμη –όπως εκφράστηκε από τους φιλοναζί στοχαστές του Μεσοπολέμου και σημειώνει μια νέα έξαρση στις μέρες μας– ήταν ταυτόχρονα εχθρότητα προς τον Διαφωτισμό και τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους με πιο άμεσο στόχο τους εκπαιδευτικούς του θεσμούς.

Και ζωντανή απόδειξη γι’ αυτό είναι η ανίερη συμμαχία που βλέπουμε εδώ και πολλά χρόνια στις ΗΠΑ μεταξύ των ευαγγελιστών σταυροφόρων του εκπαιδευτικού σκοταδισμού και των εκπροσώπων του πολιτισμικού σχετικισμού στην επιστήμη –αυτών δηλαδή που τη θεωρούν απλώς ως μια πολιτισμική και κοινωνική κατασκευή, όπως όλες οι άλλες (θρησκεία, πολιτικές ιδεολογίες, αστρολογία κ.λπ.)–, με κοινό στόχο να διδάσκεται η θεωρία της εξέλιξης ως επιστημονικά ισοδύναμη (!) με τη βιβλική Γένεση ή τον λεγόμενο ευφυή σχεδιασμό!

Και, στο πλαίσιο αυτό, να μη διστάζει ένας από τους φιλοσόφους αυτού του ρεύματος –ο καθηγητής φιλοσοφίας στο Μπέρκλεϋ Πωλ Φεγεράμπεντ– να γράφει «φωτισμένα» λόγια, όπως αυτά: «Τρία Ζήτω για τους φονταμενταλιστές της Καλιφόρνιας, οι οποίοι πέτυχαν να φύγει από τα σχολικά εγχειρίδια μια δογματική [!] παρουσίαση της θεωρίας της εξέλιξης και να συμπεριληφθεί σε αυτήν η βιβλική εκδοχή της Γένεσης»! Και να μη διστάζει, επίσης, να υπερασπίζεται την Καθολική Εκκλησία εναντίον του Γαλιλαίου με τοποθετήσεις όπως η: «Η ετυμηγορία της εναντίον του Γαλιλαίου ήταν ορθολογική και δίκαιη και η αναθεώρησή της μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο με κίνητρα πολιτικού καιροσκοπισμού»!!! Σημειώνουμε, μάλιστα, ότι την τοποθέτηση αυτήν επικαλέστηκε το 1990 ο μετέπειτα πάπας Βενέδικτος, για να αναβάλει τη συζητούμενη τότε αποκατάσταση του Γαλιλαίου για την καταδίκη του, το 1633, από την Ιερά Εξέταση. Τι άλλο θα ήθελε κανείς, για να χτυπήσει ένα καμπανάκι μέσα του;

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζετε το χρονικό της κβαντικής επανάστασης. Πέραν από την επιστημονική της σημασία, ποιες πολιτισμικές, ηθικές ή φιλοσοφικές βεβαιότητες επαναπροσδιορίζει αυτή η επανάσταση;

Θεώρησα χρήσιμο να ξεκινήσω το βιβλίο με ένα σύντομο (περίπου 20 σελίδες) ιστορικό της κβαντικής επανάστασης, διότι η κβαντική θεωρία ήταν πράγματι αυτή που διαδραμάτισε στον 20ό αιώνα (μαζί με τη θεωρία της σχετικότητας) τον ίδιο ρόλο με την επιστημονική επανάσταση του Γαλιλαίου και του Νεύτωνα τον 17ο αιώνα. Άλλαξε την εικόνα μας για τον κόσμο – αλλά και τον κόσμο τον ίδιο, μέσω της τεχνολογίας που βασίστηκε σ’ αυτήν– όσο τίποτε άλλο στην ανθρώπινη ιστορία μέχρι τώρα. Ώστε σήμερα να έχουμε στα χέρια μας μια επιστημονική αφήγηση της ιστορίας του σύμπαντος από τη μεγάλη έκρηξη έως τώρα, η οποία συμπεριλαμβάνει και τη δυνατότητά του να φτάσει ως την αυτογνωσία: Να δημιουργήσει εκείνο το εξαίσια οργανωμένο κομμάτι της παγκόσμιας ύλης, το οποίο μπορεί να στοχάζεται πάνω στον κόσμο και τον εαυτό του.

Όπως συνέβη όμως με τη γαλιλαιϊκή επανάσταση η οποία βρήκε απέναντί της την Καθολική Εκκλησία, η κβαντομηχανική βρέθηκε αντιμέτωπη με τον ναζισμό και τους φιλοσόφους απολογητές του, συνεπικουρούμενους από φιλοναζί φυσικούς όπως οι Λέναρντ και Σταρκ, οι οποίοι τη χαρακτήριζαν –όπως και τη θεωρία της σχετικότητας– ως εβραϊκή φυσική, που έπρεπε να αντικατασταθεί από τη γερμανική φυσική ή τη φυσική των Αρίων. Ενώ ο πιθανοκρατικός χαρακτήρας των κβαντικών νόμων –και η κατάρρευση της κλασικής αιτιοκρατίας που αυτός επέφερε– προκάλεσαν εξίσου ισχυρές αντιδράσεις και από τους καθεστωτικούς φιλοσόφους στη Σοβιετική Ένωση, για τους οποίους η αιτιοκρατία είχε προσλάβει χαρακτηριστικά δόγματος.

Η κβαντική πιθανοκρατία προκάλεσε, επίσης, έναν μικρό «εμφύλιο» στο εσωτερικό της φυσικής που έμεινε στην ιστορία με την περίφημη φράση του Αϊνστάιν: «Ο θεός δεν παίζει ζάρια με τον κόσμο». Όπως αποδείχτηκε όμως αργότερα –με μια διάσημη σειρά πειραμάτων–, ο Αϊνστάιν είχε άδικο και ο ατομικός μικρόκοσμος κυβερνιέται πράγματι από νόμους που είναι εγγενώς πιθανοκρατικοί. Χωρίς αυτό να υπονομεύει την ικανότητα της θεωρίας να κάνει αναμφίβολες προβλέψεις για τον κόσμο, όπως εξηγείται στο βιβλίο. Ενώ βέβαια το πυρηνικό τέρας- η Βόμβα- που η κβαντομηχανική μας αποκάλυψε, έφερε αντιμέτωπο το είδος μας με τη δυνατότητα της αυτοκαταστροφής του. Το πιο ακραίο ηθικό δίλημμα που αντιμετωπίσαμε ποτέ και το οποίο είναι ακόμα μαζί μας.


Ο ανορθολογισμός και η ψευδοεπιστήμη στη σύγχρονη εποχή

Ειδικότερα, αναφέρεστε «στη χρήση της κβαντομηχανικής ως περιτυλίγματος των “προϊόντων” της Νέας Εποχής», φτάνοντας στον πρόσφατο αντιεμβολιαστικό παροξυσμό, στην έξαρση του ανορθολογισμού και της ψευδοεπιστήμης. Ποιοι λόγοι ενισχύουν τέτοιου είδους φαινόμενα στον σύγχρονο κόσμο;

Ο ανορθολογισμός, η συνωμοσιολογία και η ψευδοεπιστήμη υπήρχαν ανέκαθεν, σημειώνουν όμως μεγάλη έξαρση σε ταραγμένους καιρούς, όπως στη μεσοπολεμική Γερμανία ή στις μέρες μας, όταν όλες οι μεγάλες βεβαιότητες για διαρκή ειρήνη και ευημερία αρχίζουν να κλονίζονται, οι μεγάλοι φόβοι των ανθρώπων βγαίνουν στην επιφάνεια και οι διάφοροι γκουρού και γητευτές ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια! Για να μην αναφερθούμε στους… χιτλερίσκους που ακολουθούν.

Όμως, η χρήση της κβαντομηχανικής ως «επιστημονικού» περιτυλίγματος στα πάσης φύσεως «προϊόντα» της περίφημης «Νέας Εποχής» (New Age) είναι καθαρά αμερικανική επινόηση. Διότι, αν δίπλα στον ανατολικό μυστικισμό και τις «εναλλακτικές» πρακτικές του –διότι από κει κυρίως αρδεύεται η νεοεποχίτικη κουλτούρα– προσθέσεις και λίγο κβαντικό μυστικισμό, όπως τον λανσάρουν οι «προφήτες» του χώρου, τότε το «προϊόν» είναι πράγματι αχτύπητο. Φέρει πλέον και τη σφραγίδα της επιστήμης στην πιο μοντέρνα –και μυστικοποιημένη!– εκδοχή της∙ την κβαντομηχανική. Κι έχουν βάλει το χεράκι τους στην εξέλιξη αυτήν και γνωστοί φυσικοί –π.χ. ο Τζων Γουίλερ– προτείνοντας ερμηνείες της κβαντομηχανικής στις οποίες η παρουσία συνειδητών παρατηρητών είναι αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη των κβαντικών φαινομένων! Οπότε, να και η «επιστημονική» στήριξη της ανατολικής νοοκρατίας. Με τη δύναμη του κβαντικού σου πνεύματος, μπορείς να εξουδετερώσεις όχι μόνο τον Covid-19 –άρα, τέρμα τα εμβόλια!–, αλλά να θεραπευτείς ακόμα και από τον… καρκίνο! Μόνο που τον λογαριασμό τον πληρώνουν στο τέλος τα δημόσια συστήματα υγείας∙ όλοι εμείς. Κάνοντας πλουσιότερους, στην πορεία, τους παραγωγούς και διακινητές αυτών των «προϊόντων».

Μια ενδιαφέρουσα ενότητα του βιβλίου σας προσεγγίζει τη συσχέτιση της κβαντομηχανικής με ορισμένα «κλειστά» ιδεολογικά συστήματα και με τον Ναζισμό. Πώς συνδέεται αυτή η προσέγγιση με τις διαφορετικές όψεις του πολιτισμικού σχετικισμού που κυριαρχούν στις κοινωνίες μας;

Η ανοιχτή αμφισβήτηση, εκ μέρους των φιλοσόφων του σχετικισμού, της γνωστικής υπεροχής της επιστήμης έναντι άλλων μορφών «γνώσης» –π.χ. θρησκεία, πολιτικές ιδεολογίες, λαϊκές δοξασίες κ.λπ.– είναι βεβαίως «βούτυρο στο ψωμί» όλων των ολοκληρωτικών ιδεολογιών με υπερβατικό ή εγκόσμιο ένδυμα. Για προφανείς λόγους: Ότι η επιστημονική στάση απέναντι στα πράγματα δεν αναγνωρίζει «ιερές αλήθειες» που εξαιρούνται από την υποχρέωση να υποβάλλονται σε εμπειρικό έλεγχο. Να κρίνονται –αν μιλάμε για κοινωνικοπολιτικές αλήθειες– στο έδαφος της κοινωνίας. Η «εκκοσμίκευση των ουρανών» που έφερε η επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα δεν μπορούσε να έχει άλλη κατάληξη από την εκκοσμίκευση του κράτους και των θεσμών του, στην οποία βασίζεται η σύγχρονη δημοκρατική πολιτεία. Και ακριβώς επειδή το κοσμικό κράτος αποτελεί τον βασικό εχθρό όλων των ολοκληρωτισμών, γι’ αυτό και η εχθρότητα προς τον Διαφωτισμό και την επιστήμη είναι το κοινό χαρακτηριστικό όλων των σχετικών φιλοσοφικών ρευμάτων. Και δεν είναι βεβαίως τυχαίο ότι ο πολιτισμικός σχετικισμός στην επιστήμη θεμελιώθηκε στον Μεσοπόλεμο από τους φιλοναζί στοχαστές Σπένγκλερ και Χάιντεγκερ, ενώ την ίδια βαθιά εχθρότητα προς τον Διαφωτισμό και την επιστήμη επιδεικνύουν και οι σύγχρονοι συνεχιστές τους.
Η ηθική αξία της Επιστήμης στη δημοκρατική κοινωνία

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου σας, παρουσιάζετε σε διαλογική μορφή, που παραπέμπει, υποθέτω, και στον τρόπο ανάπτυξης σημαντικών κειμένων της εποχής του Διαφωτισμού, τη σύνδεση της επιστήμης με τη δημοκρατία. Αυτή η αφηγηματική επιλογή αποτελεί ένα παράδειγμα ανάπτυξης της κριτικής σκέψης και της ορθολογικής ανάλυσης που συνδέεται και με το βασικό θέμα του βιβλίου σας;

Χαίρομαι που επισημαίνετε αυτήν τη σύνδεση ανάμεσα στη διαλογική μορφή και την ορθολογική και κριτική στάση απέναντι στα πράγματα, η οποία βρίσκεται στον πυρήνα της επιστημονικής νοοτροπίας αλλά και του δημόσιου διαλόγου στο πλαίσιο της δημοκρατικής πολιτείας. Και δεν είναι βέβαια τυχαίο ότι η Διαλεκτική –όπως επινοήθηκε από τους προσωκρατικούς και απαθανατίστηκε στους πλατωνικούς διαλόγους– είναι γνήσιο παιδί της ελληνικής δημοκρατίας και ότι τη διαλογική μορφή επέλεξε κι ο Γαλιλαίος, για να αναπτύξει τις ρηξικέλευθες ιδέες του απέναντι στο αριστοτελικό «σύστημα του κόσμου», όπως είχε «ιεροποιηθεί» από την Καθολική Εκκλησία της εποχής του. Επομένως, ναι. Η χρήση της διαλογικής μορφής είναι πολύ συνειδητή επιλογή από την πλευρά μου, ακριβώς για τους λόγους που υπονοείτε στην ερώτησή σας.

Ποια θεωρείτε ότι είναι η ηθική αξία της επιστήμης και πώς αυτή επηρεάζει μια δημοκρατική κοινωνία;

Η ηθική αξία της επιστήμης έγκειται στη μέθοδό της πάνω απ’ όλα –τον βαθιά αντιδογματικό χαρακτήρα της και τη διαρκή λογοδοσία της στα γεγονότα– και όχι στα αποτελέσματά της καθ’ εαυτά. Τα οποία βεβαίως υπάρχουν και είναι διαρκώς περισσότερα και πιο θαυμαστά, ακριβώς χάρις στο γεγονός ότι η επιστημονική γνώση δεν βασίζεται στην αυθεντία ή στην αποκάλυψη αλλά στην παρατήρηση και το πείραμα και, βεβαίως, στη δημοκρατική οργάνωση της επιστημονικής κοινότητας. Η οποία επιβάλλει τη δημόσια κοινοποίηση των αποτελεσμάτων της δουλειάς μας, ώστε ο καθένας που διαφωνεί μαζί μας να μπορεί να επαναλάβει τις μετρήσεις ή τους υπολογισμούς μας και να ελέγξει την ορθότητά τους. Στην επιστήμη –ιδιαίτερα στη θεμελιώδη επιστήμη όπου δεν παρεμβαίνουν εξωεπιστημονικοί παράγοντες, όπως οικονομικά ή πολιτικά συμφέροντα– ο μοναδικός κριτής όλων μας είναι το Δικαστήριο της Φύσης· η παρατήρηση και το πείραμα. Και χάρις στην ύπαρξη ενός τέτοιου αντικειμενικού κριτηρίου αλήθειας, που είναι από όλους σεβαστό, η επιστημονική κοινότητα είναι η μόνη ανθρώπινη κοινότητα στην ιστορία που είναι πραγματικά παγκόσμια. Είναι πάνω απ’ όλα εκείνα τα μικρά που χωρίζουν τους ανθρώπους: Έθνη, θρησκείες, δογματικές ιδεολογίες.

Γι’ αυτό βεβαίως και οι θεμελιώδεις φυσικές θεωρίες δεν έχουν θρησκευτικά, εθνικά ή ιδεολογικά χρώματα. Η κβαντομηχανική είναι η ίδια, ανεξάρτητα από το αν εγώ είμαι Έλληνας ή Κινέζος, Χριστιανός ή Μουσουλμάνος, κομμουνιστής ή φιλελεύθερος, άνδρας, γυναίκα ή μέλος της κοινότητας ΛΟΑΤΚΙ ή όποιον άλλον ταυτοτικό προσδιορισμό θελήσετε να προσθέσετε. Και γι’ αυτό, επίσης, οι επιστημονικές διαμάχες, όσο έντονες και παθιασμένες κι αν είναι, δεν καταλήγουν ποτέ στον διωγμό των αντιφρονούντων, όπως είναι ο κανόνας στις συγκρούσεις μεταξύ πιστών διαφορετικών δογμάτων. Οι οποίοι απλώς… σφάζονται. Ενώ ισχύει, επίσης, ότι στην περιοχή του μετώπου της επιστημονικής έρευνας –εκεί όπου όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά– ο πλουραλισμός των ανταγωνιζόμενων θεωριών και ιδεών είναι ο κατ’ εξοχήν τρόπος με τον οποίο λειτουργεί η επιστήμη. Όμως με έναν γενικό κανόνα υπεράνω όλων: Πάνω από τις γνώμες και τις θεωρίες μας είναι τα γεγονότα. Είναι οι αποφάσεις του δικαστηρίου της φύσης.

Στον ανεπιφύλακτο σεβασμό αυτών των αποφάσεων, εκ μέρους της συντριπτικής πλειονότητας των επιστημόνων, έγκειται η ηθική αξία της επιστήμης και εκεί πρέπει να αναζητηθεί και ο θεμελιώδης ηθικός ρόλος της στη δημοκρατική πολιτεία. Η αναγνώριση της προτεραιότητας των γεγονότων έναντι των θεωριών μας είναι το πιο αποτελεσματικό αντίδοτο στον φανατισμό και τη μισαλλοδοξία που απειλούν ξανά τον ανθρώπινο πολιτισμό, όπως πολλές φορές στο παρελθόν.

Πώς μπορεί, τέλος, η επιστημονική κοινότητα, σε αυτούς «τους ανήσυχους καιρούς», να ενισχύσει την αξιοπιστία της επιστήμης και να αντιμετωπίσει τον ανορθολογισμό που υπονομεύει τα δημοκρατικά θεμέλια;

Μια μικρή δόση αυτοκριτικής θα ήταν ένα καλό πρώτο βήμα. Να ξεκινήσουμε με τη διαπίστωση ότι εδώ και μερικές δεκαετίες εμείς οι ίδιοι οι επιστήμονες έχουμε ξεχάσει ότι η επιστήμη υπήρξε πρώτα απ’ όλα μια απελευθερωτική δύναμη για το ανθρώπινο πνεύμα, και έτσι την έβλεπε και ο δικός μας Ρήγας Φεραίος όταν έγραφε το Φυσικής απάνθισμα. Πίστευε ότι η επαφή με την επιστήμη –με το πνεύμα της επιστήμης– θα βοηθούσε τους υπόδουλους Έλληνες να απελευθερωθούν από τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις που τους κρατούσαν στο σκοτάδι και καθυστερούσαν την εθνική αφύπνιση. Αυτό το απελευθερωτικό όραμα του Διαφωτισμού για την επιστήμη βρίσκεται σήμερα σε υποχώρηση, για τους λόγους που αναφέραμε νωρίτερα. Στους οποίους όμως θα πρέπει να προστεθεί τώρα κι ένας ακόμα: η δική μας αδράνεια.

Προτείνω, λοιπόν, ως ένα πρώτο βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση, να στεκόμαστε από καιρού εις καιρόν μπροστά στον καθρέφτη, απαγγέλλοντας τον αγαπημένο σε μας στίχο του τούρκου ποιητή Ναζίμ Χικμέτ:

Κι εσύ αδελφέ μου φταις λιγάκι